Spłata i dochodzenie zaległych składek na przejrzystych zasadach

Zmiany w tym zakresie – wprowadzone ustawą z 24.06.2021 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i niektórych innych ustaw (DzU poz. 1621, dalej nowela) – zasadniczo wchodzą w życie 18.09.2021 r., jednak część nowych regulacji będzie obowiązywać od 1.01.2022 i 1.04.2022 r. Do egzekucji ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych, wszczętych i niezakończonych przed 1.01.2022 r., stosuje się dotychczasowe zasady (art. 13 noweli).

Odsetki za zwłokę

Od nieopłaconych w terminie składek płatnicy muszą uiścić odsetki za zwłokę na zasadach i w wysokości określonej w Op, czyli obecnie 8% w stosunku rocznym. Od 18.09.2021 r. odsetki nie podlegają wpłacie, jeśli ich wysokość nie przekroczy 1% minimalnego wynagrodzenia za pracę (w 2021 r. 28 zł, w 2022 r. prawdopodobnie 30 zł). Stanowi tak zmieniony art. 23 ust. 1a usus. Dotychczas nie trzeba było wpłacać odsetek nieprzekraczających 6,60 zł. Ponadto płatnik nie naliczy odsetek, gdy zwłoka w zapłacie składek powstanie z przyczyn leżących po stronie ZUS, czyli gdy ich nieopłacenie wyniknie z:

• błędnego zawiadomienia przez ZUS o stanie rozliczeń,
• zastosowania się płatnika do pisma ZUS w jego indywidualnej sprawie bądź do utrwalonej praktyki interpretacyjnej ZUS (z uwzględnieniem art. 34 ust. 15 Prawa przedsiębiorców), w tym takiej, która następnie uległa zmianie (przez utrwaloną praktykę interpretacyjną rozumie się wyjaśnienia zakresu i sposobu stosowania przepisów prawa dominujące w interpretacjach indywidualnych wydawanych przez ZUS w takich samych stanach faktycznych lub w odniesieniu do takich samych zdarzeń przyszłych oraz w takim samym stanie prawnym).

W tych okolicznościach ZUS poinformuje płatnika o kwocie nieopłaconych na czas składek i wezwie do ich uregulowania bez odsetek w ciągu 14 dni od doręczenia zawiadomienia. Jeśli wezwany nie uiści składek w ww. terminie, wówczas odsetki będą należne – za okres od dnia, w którym składki stały się wymagalne, do dnia ich opłacenia.

Dług potrącany najpierw z bieżących świadczeń

ZUS ściąga obecnie zaległe składki wyłącznie w drodze egzekucji administracyjnej bądź sądowej. Od 1.01.2022 r. nieopłacone w terminie składki oraz należne od nich odsetki za zwłokę, koszty egzekucyjne, koszty upomnienia i dodatkową opłatę ZUS będzie najpierw potrącać z wypłacanych przez siebie świadczeń z ubezpieczeń społecznych (emerytur, rent, zasiłków), a dopiero w drugiej kolejności w trybie egzekucji (zmieniony art. 24 ust. 2 usus).

Nie tylko usprawni to odzyskiwanie danin publicznych, ale również zmniejszy koszty ich odzyskiwania od zobowiązanego. Corocznie liczba tytułów egzekucyjnych skierowanych do egzekucji ze świadczeń z ubezpieczenia społecznego wynosi ok. 170 tys. na kwoty od 170 do 200 mln zł – wynika z uzasadnienia do projektu nowelizacji.

Dłużnicy będą chronieni, bo potrąceń z wypłacanych im na bieżąco świadczeń (np. zasiłków) ZUS będzie dokonywał na mocy art. 139 i nast. ustawy emerytalnej, a więc honorując kwotę wolną i maksymalną dopuszczalną kwotę potrącenia.

Również od 1.01.2022 r. bieg terminu przedawnienia należności składkowych zostanie zawieszony – od pierwszego dnia miesiąca, w którym ZUS rozpocznie ww. potrącenia ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych lub podejmie pierwszą czynność zmierzającą do wyegzekwowania należności, o której zawiadomił dłużnika, do ostatniego dnia miesiąca, w którym zakończy potrącenia, lub do dnia zakończenia postępowania egzekucyjnego (zmieniony art. 24 ust. 5b usus).

Zwrot nadpłaty – wyłącznie przelewem

Nadal obowiązuje zasada, że nienależnie opłacone składki podlegają zaliczeniu z urzędu najpierw na poczet zaległych lub bieżących należności, a w razie ich braku na poczet przyszłych, chyba że płatnik złoży wniosek o ich zwrot. Dotychczas ZUS musiał zawiadomić płatnika o kwocie nadwyżki, którą może mu zwrócić, chyba że nie przekraczała ona kosztów upomnienia w postępowaniu egzekucyjnym w administracji, czyli 11,60 zł[4].

Od 18.09.2021 r. na mocy art. 24 ust. 6b usus ZUS jest zwolniony z tego obowiązku informacyjnego, dopóki nienależne składki nie przekroczą 10-krotności kwoty upomnienia w postępowaniu egzekucyjnym, czyli 116 zł, a od 11.10.2021 r. 160 zł[5].

Tak jak dotychczas, ZUS będzie zwracał nadpłatę składek płatnikowi w ciągu 30 dni od dnia wpływu wniosku o zwrot, jednak od 18.09.2021 r. już tylko bezgotówkowo na rachunek bankowy płatnika widniejący na jego koncie, a w razie braku płatnika – jego następcy prawnemu. Gdy płatnik już nie istnieje i nie ma następcy prawnego, ZUS informuje ubezpieczonego o kwocie nienależnych składek w części finansowanej przez niego, a na jego wniosek dokonuje zwrotu, także wyłącznie na rachunek bankowy wskazany we wniosku (zmieniony art. 24 ust. 6d i 6f usus).

Przedawnienie składek

Jeżeli ogłoszenie upadłości nastąpi przed rozpoczęciem biegu terminu przedawnienia, bieg rozpocznie się od dnia następującego po dacie uprawomocnienia się postanowienia o zakończeniu lub o umorzeniu postępowania upadłościowego (nowy ust. 5ca art. 24 usus).

Termin przedawnienia nie zacznie płynąć, a jeśli rozpoczął bieg, ulegnie zawieszeniu od dnia objęcia restrukturyzacją należności z tytułu składek określonych w art. 160 Prawa restrukturyzacyjnego[6] do dnia zapłaty ostatniej raty bądź do dnia zapłaty w razie odroczenia terminu płatności (nowy ust. 5g art. 24 usus).

Zmiany te obowiązują od 18.09.2021 r.

ZUS szybciej odzyska nienależnie wypłacone zasiłki i emerytury

Od 18.09.2021 r. ZUS nie nalicza odsetek od nienależnie wypłaconych świadczeń za okres przypadający po dniu wydania decyzji zobowiązującej do zwrotu do dnia spłaty, w razie uregulowania zadłużenia w terminie wskazanym w tej decyzji (nowy ust. 1a art. 88 usus).

Zasiłki chorobowe z ubezpieczenia chorobowego lub wypadkowego wypłacone osobie, która podczas orzeczonej niezdolności do pracy będzie wykonywać pracę zarobkową albo wykorzystywać zwolnienie od pracy niegodnie z jego celem, są uznawane za nienależnie pobrane (zmieniony art. 84 ust. 2 usus). Jest to reakcja na dotychczasową niejednolitą linię orzeczniczą – w myśl niektórych wyroków sądowych wskazanych świadczeń nie można było uznać za nienależne, ponieważ świadczeniobiorca nie został pouczony o braku prawa do zasiłku w tych okolicznościach (np. wyrok SN z 8.03.2017 r., II UK 753/15), a w innych wyrażano przeciwne stanowisko (np. wyrok SN z 26.07.2017 r., I UK 287/16). Nowelizacja rozwiewa wątpliwości, czy ZUS ma prawo żądać ich zwrotu.

Nienależnie pobrane świadczenia, których wysokość ustalono prawomocną decyzją, oraz odsetki i koszty upomnienia są od 18.09.2021 r. ściągane w pierwszej kolejności z wypłacanych na bieżąco świadczeń (zasiłków, emerytur czy rent), a jeżeli dłużnik nie pobiera aktualnie zasiłku, emerytury lub renty – nie tylko w trybie egzekucji administracyjnej (jak dotychczas), ale również cywilnej.

Zgodnie ze zmodyfikowanym art. 84 ust. 6 usus, jeżeli wypłacenie nienależnych świadczeń zostało spowodowane przekazaniem przez płatnika lub inny podmiot nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość, obowiązek ich zwrotu wraz z odsetkami obciąża odpowiednio płatnika lub inny podmiot – za cały okres, za który nienależne świadczenia zostały wypłacone.

Zmiana ma na celu podkreślenie, że obowiązek zwrotu świadczenia (np. zasiłku) przez płatnika/inny podmiot dotyczy wyłącznie przypadku przekazania przez niego nieprawdziwych danych powodujących wypłatę świadczenia, którego formalnie ZUS nie może uznać za nienależne i ściągnąć bezpośrednio od beneficjenta.

Automatyczne umorzenie

Nowela uzupełnia lukę, umożliwiając umorzenie składek z mocy prawa (bez wydawania decyzji przez ZUS) w oczywistych przypadkach znikomego stopnia ściągalności, gdy:

• nastąpiło wyrejestrowanie płatnika i ubezpieczonych, a należności z tytułu składek nie przewyższają 10-krotności kwoty kosztów upomnienia w postępowaniu egzekucyjnym (obecnie 116 zł, a od 11.10.2021 r. 160 zł),
• dłużnik zmarł, a należności z tytułu składek nie przekraczają 10% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w kwartale poprzedzającym datę jego śmierci.

Zmiana (nowe ust. 5a–5c art. 28 usus) wchodzi w życie 18.09.2021 r.

Również od tej daty ZUS może umarzać – w całości lub w części – odraczać bądź rozkładać na raty przysługujące mu należności cywilnoprawne, np. z tytułu należnych mu kosztów zastępstwa procesowego. Dotychczas nie miał takiej możliwości. Jak czytamy w uzasadnieniu do projektu noweli, chodzi o wyeliminowanie sytuacji, gdy należności z tytułu składek podlegają umorzeniu, a wynikające z tego samego orzeczenia koszty zastępstwa (np. w kwocie 60, 90 lub 180 zł) nie. Wskazane ulgi ZUS zastosuje uznaniowo i wyłącznie w przypadkach uzasadnionych ważnym interesem dłużnika, interesem publicznym bądź względami społeczno-gospodarczymi. Przykładowo, na mocy nowo dodanego art. 77a usus, ZUS z urzędu umorzy należności cywilnoprawne w całości, jeżeli:

• osoba fizyczna – umrze, nie pozostawiając żadnego majątku, pozostawiając majątek niepodlegający egzekucji na podstawie odrębnych przepisów albo przedmioty codziennego użytku domowego o łącznej wartości do 6 tys. zł,
• osoba prawna – zostanie wykreślona z właściwego rejestru osób prawnych przy jednoczesnym braku majątku, z którego można by egzekwować należność, a odpowiedzialność z tego tytułu nie przejdzie z mocy prawa na osoby trzecie,
• zajdzie uzasadnione przypuszczenie, że w postępowaniu egzekucyjnym nie uzyska kwoty wyższej od kosztów dochodzenia i egzekucji lub postępowanie egzekucyjne okaże się nieskuteczne,
• jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej ulegnie likwidacji,
• zachodzi interes publiczny.

Ponadto gdy oprócz dłużnika głównego będą inni obowiązani, umorzenie całości należności z urzędu będzie możliwe tylko wtedy, gdy wszyscy spełnią ww. warunki umorzenia.

Czynności kontrolne

Nowela wyjaśnia, że inspektorzy kontroli ZUS mają prawo wzywać i przesłuchiwać świadków oraz płatnika i ubezpieczonych, jeśli z powodu braku lub po wyczerpaniu środków dowodowych okoliczności sprawy wymagają dodatkowego wyjaśnienia (zmodyfikowany art. 87 ust. 1 pkt 5 i 6 usus). Dotychczas niektórzy eksperci kwestionowali ich uprawnienie do wzywania uczestników postępowania. Zmiana ułatwi pracę inspektorom oraz usprawni i skróci samo postępowanie kontrolne.

Od 18.09.2021 r. na protokole kontroli inspektor nie musi zamieszczać pieczęci – wystarczy jego podpis z podaniem imienia i nazwiska. Ma to umożliwić wydawanie protokołu w postaci elektronicznej na wezwanie płatnika. Protokół kontroli będzie można zmienić wyłącznie przez wydanie aneksu, do którego płatnik będzie mógł zgłosić zastrzeżenia, ze wskazaniem stosownych środków dowodowych, w ciągu 14 dni od jego otrzymania. Do aneksu do protokołu, sporządzonego w wyniku rozpatrzenia zastrzeżeń, nie będą przysługiwać kolejne zastrzeżenia (korekty art. 91 usus).