Instrumenty finansowe w krajowych regulacjach rachunkowości (cz. IV) – ogólne zasady wyceny bilansowej i ujęcie jej skutków

Sposób wyceny

Podstawowym kryterium decydującym o parametrze wyceny jest kategoria, do której zostały zaklasyfikowane wyceniane aktywa i zobowiązania finansowe[2]. Natomiast szczególne przypadki to:

• przeklasyfikowanie aktywów finansowych,
• wyłączanie z ksiąg całości bądź części aktywów lub zobowiązań finansowych,
• sytuacja, kiedy określenie wartości danego składnika zgodnie z parametrem, według którego powinien być wyceniany, nie jest możliwe.

W świetle ogólnych zasad wyceny określonych w rozporządzeniu, poszczególne kategorie aktywów i zobowiązań finansowych są wyceniane nie później niż na koniec okresu sprawozdawczego według następujących reguł:

• aktywa finansowe i zobowiązania finansowe przeznaczone do obrotu – w wartości godziwej,
• aktywa finansowe dostępne do sprzedaży – w wartości godziwej,
• pożyczki udzielone i należności własne (z wyjątkiem przeznaczonych do obrotu) – w skorygowanej cenie nabycia,
• aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności – w skorygowanej cenie nabycia,
• zobowiązania finansowe inne niż przeznaczone do obrotu – w skorygowanej cenie nabycia.

Przedstawione zasady – w zależności od różnych okoliczności – wymagają doprecyzowania i będą objaśnione w kolejnych częściach artykułu.

Prezentacja skutków wyceny

Wycena aktywów i zobowiązań finansowych prowadzi do zmiany ich wartości bilansowej, co musi zostać odzwierciedlone również w rachunku zysków i strat (najczęściej) bądź w kapitale (funduszu) z aktualizacji wyceny (w zależności od rozwiązania przyjętego przez jednostkę, możliwego w przypadku niektórych aktywów finansowych). Skutki zmian wartości poszczególnych aktywów i zobowiązań finansowych, wynikające z wyceny następującej po dniu początkowego ujęcia, są ujmowane w bilansie w ramach pozycji, w których wykazuje się dane aktywa i zobowiązania finansowe.

Uwzględniając swoistą „tradycję” polskiej rachunkowości, oznaczającą dość szczegółowe (a przynajmniej bardziej szczegółowe niż w odniesieniu do międzynarodowych standardów rachunkowości) doprecyzowanie również zasad prezentacji[3], w rozporządzeniu określono, w jakich subkategoriach przychodów i kosztów finansowych powinny być ujmowane skutki wyceny.

W zależności od kategorii, do jakiej zostały zaklasyfikowane określone instrumenty, zmiany te ujmuje się jako:

• przychody lub koszty finansowe z tytułu odsetek – w odniesieniu do przychodów i kosztów odsetkowych ustalanych według efektywnej stopy procentowej (w przypadku aktywów i zobowiązań finansowych wycenianych w skorygowanej cenie nabycia),
• przychody lub koszty finansowe z tytułu aktualizacji wartości inwestycji – w przypadku aktywów finansowych wycenianych w wartości godziwej lub w cenie nabycia.

W tym drugim przypadku należy zwrócić uwagę na drobną rozbieżność zapisów rozporządzenia i uor. Wraz ze zmianą uor wprowadzoną ustawą z 23.07.2015 r.[4], w zał. nr 1, we wzorze rachunku zysków i strat, wcześniejsze określenie „aktualizacja wartości inwestycji” w ramach szczegółowych pozycji przychodów/kosztów finansowych zmieniono na „aktualizacja wartości aktywów finansowych”. Zmiana ta nie została jednak uwzględniona w poprzednio obowiązującym rozporządzeniu dotyczącym rachunkowości instrumentów finansowych[5]. Również obecnie obowiązujące rozporządzenie wykorzystuje „starą” nazwę tej kategorii przychodów i kosztów finansowych. Trzeba zatem uznać, że pomimo to pozycją przychodów/kosztów finansowych, w której będą prezentowane skutki opisywanych przeszacowań, jest „aktualizacja wartości aktywów finansowych”. Skutki aktualizacji wartości innych inwestycji (nieruchomości oraz wartości niematerialnych i prawnych zaliczonych do inwestycji) stanowią bowiem pozostałe przychody lub koszty operacyjne (art. 3 ust. 1 pkt 32 uor).

Ujęcie w wartości początkowej aktywów

Odnosząc się do wyżej przedstawionych rozwiązań, należy dodatkowo wyjaśnić, że koszty finansowe będące rezultatem wyceny w skorygowanej cenie nabycia mogą w określonych przypadkach nie obciążać wyniku finansowego, ale zostać uwzględnione w wartości początkowej aktywów zgodnie z art. 28 ust. 4 lub 8 uor. Będzie tak, jeśli zobowiązanie finansowe (którego dotyczą wspomniane koszty) zaciągnięto w celu finansowania nabycia (w szerokim rozumieniu tego terminu obejmującym zarówno nabycie, wytworzenie we własnym zakresie, jak i połączenie obydwu sposobów) środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych. Koszty związane z obsługą zobowiązań zaciągniętych w tym celu (poniesione do momentu ujęcia określonej pozycji jako składnika aktywów) będą aktywowane (kapitalizowane) w ramach środków trwałych w budowie albo jako koszty prac rozwojowych.

Podobne rozwiązanie może wystąpić w przypadku zobowiązań zaciągniętych w celu finansowania zapasu towarów lub produktów w okresie ich wytwarzania albo przygotowania do sprzedaży, jeżeli długi okres wytwarzania bądź przygotowania do sprzedaży jest niezbędny z uwagi na specyfikę takich towarów lub produktów.

Należy jednocześnie zauważyć, że w myśl uor (art. 28 ust. 4 i 8) koszty obsługi wyżej wskazanych zobowiązań są pomniejszane o przychody związane z takimi zobowiązaniami. Rozporządzenie nie odnosi się do tego aspektu ujęcia przychodów/kosztów finansowych, trzeba jednak uznać, że właściwym rozwiązaniem[6] jest uwzględnienie w wartości powstających składników aktywów kosztów finansowych pomniejszonych o przychody finansowe wynikające z wyceny zobowiązań finansujących te aktywa.

Przychody i koszty z tytułu odsetek

Warto podkreślić, że zgodnie z rozporządzeniem (§ 42 ust. 2 i 1b) jako przychody lub koszty z tytułu aktualizacji wartości inwestycji należy – w przypadku aktywów finansowych wycenianych w wartości godziwej lub w cenie nabycia – wykazać również przychody z tytułu odsetek (ustalane za pomocą efektywnej stopy procentowej). Przychody takie mogą wystąpić najczęściej z tytułu wyceny instrumentów dłużnych zaklasyfikowanych jako aktywa finansowe dostępne do sprzedaży. Aktywa te stanowią bowiem szczególną kategorię instrumentów finansowych.

Rozporządzenie wskazuje (§ 24 ust. 2), że w przypadku tej kategorii jednostka ma wybór (jest to przy tym wybór na poziomie polityki (zasad) rachunkowości, który musi być konsekwentnie stosowany dla wszystkich aktywów finansowych zaliczonych do tej kategorii), czy skutki ich przeszacowania będą:

• zaliczane do przychodów lub kosztów finansowych, czy też
• odnoszone na kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny.

Należy podkreślić, że przy wyborze kapitałowego ujmowania skutków przeszacowania wartości aktywów finansowych dostępnych do sprzedaży może powstać ujemny kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny. Rozporządzenie nie odnosi się do tego zagadnienia bezpośrednio, natomiast wskazuje na taką możliwość, objaśniając zasady rozliczania odpisów z tytułu utraty wartości aktywów finansowych[7]. Wskazuje na nią również KSR 4 Utrata wartości aktywów (pkt 6.1.5), w którym wyjaśniono, że kumulowanie na kapitale odpisów ujemnych możliwe jest tak długo, jak długo nie mają one charakteru trwałej utraty wartości.

Do kategorii aktywów finansowych dostępnych do sprzedaży (o czym była mowa w poprzednich częściach artykułu) można zaklasyfikować m.in. instrumenty dłużne, które w przypadku innej klasyfikacji podlegałyby wycenie w skorygowanej cenie nabycia. Jeżeli jednostka wybierze kapitałowy sposób ujmowania zmian wartości godziwej, jest i tak zobowiązana do ustalania przychodów odsetkowych ustalanych za pomocą efektywnej stopy procentowej (co w praktyce oznacza odrębne przeprowadzanie wyceny w skorygowanej cenie nabycia), a na kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny odnosi się różnicę między ustaloną na dzień wyceny wartością godziwą takich aktywów finansowych a ich wartością w skorygowanej cenie nabycia (§ 29 ust. 3 rozporządzenia). Wskazany wcześniej zapis § 42 ust. 2 i 1b rozporządzenia oznacza zatem – moim zdaniem – że w przypadku, gdy jednostka wybierze:

• wynikowy sposób ujmowania skutków zmian wartości godziwej – nie musi przeprowadzać wyceny takich instrumentów dłużnych w skorygowanej cenie nabycia i ustalać odsetek za pomocą efektywnej stopy procentowej, ponieważ cała zmiana wartości godziwej będzie wykazana w tej samej pozycji przychodów/kosztów finansowych (z tytułu aktualizacji wartości inwestycji),
• kapitałowy sposób ujmowania skutków zmian wartości godziwej – przychody odsetkowe ustalone według efektywnej stopy procentowej będą wykazane jako przychody lub koszty finansowe z tytułu odsetek; odsetki ustalone według efektywnej stopy procentowej należy bowiem traktować jako wynikające z wyceny w skorygowanej cenie nabycia (o skorygowanej cenie nabycia mówi bezpośrednio przywołany wcześniej § 29 ust. 3 rozporządzenia).

Powyższe rozwiązanie wydaje się uzasadnione wartością informacyjną rachunku zysków i strat. Ujęcie przychodów odsetkowych jako przychodów finansowych z tytułu odsetek w większym stopniu oddaje istotę ekonomiczną instrumentów dłużnych, które w przypadku innego zamiaru jednostki względem ich utrzymywania, generowałyby właśnie wyłącznie przychody odsetkowe. Zasadność takiego rozwiązania jest szczególnie widoczna, gdy wartość godziwa takich instrumentów będzie niższa od skorygowanej ceny nabycia (ale jednocześnie nie wystąpi utrata wartości). Zostanie wówczas wykazany ujemny kapitał z aktualizacji wyceny (wskazujący, że wartość ustalona na podstawie danych rynkowych – co najczęściej się zdarza – jest niższa niż wartość odzwierciedlająca przyszłe przepływy pieniężne wynikające z warunków umownych danego instrumentu) oraz przychody z tytułu odsetek, informujące o korzyściach wynikających z warunków umownych tego instrumentu.

Bezpośrednie zastosowanie w takiej sytuacji wyłącznie rozwiązania wynikającego z § 42 ust. 2 pkt 1b rozporządzenia, czyli wykazanie przychodów odsetkowych w ramach przychodów lub kosztów finansowych z tytułu aktualizacji wartości inwestycji (tak jak w przypadku wzrostu wartości godziwej innych aktywów finansowych), mogłoby budzić wątpliwości, ponieważ sugerowałoby, że część zmiany wartości godziwej odpowiada za zwiększenie wyniku finansowego, a inna część zmiany wartości godziwej – za zmniejszenie kapitału z aktualizacji wyceny.

Rozporządzenie określa również (§ 42 ust. 2), że skutki przeszacowania zobowiązań finansowych zaliczonych do kategorii przeznaczonych do obrotu, w tym koszty odsetkowe oraz wynik z operacji, o którym mowa w § 17 ust. 4[8], ujmuje się jako przychody lub koszty z tytułu aktualizacji wartości inwestycji; w pozostałych przypadkach wykazuje się je jako przychody lub koszty z tytułu odsetek.

Nie jest do końca przejrzyste, jakie koszty odsetkowe powinny być uwzględnione, ponieważ rozporządzenie nie wymaga ustalania odsetek od zobowiązań finansowych przeznaczonych do obrotu.

Instrumenty pochodne

Odnosząc się do zasad ujmowania skutków wyceny, należy także zwrócić uwagę na instrumenty pochodne. W zależności od ich wartości godziwej mogą one stanowić:

• aktywa finansowe (dodatnia wartość godziwa) albo
• zobowiązania finansowe (ujemna wartość).

Jeżeli jednostka nie wyznaczyła instrumentów pochodnych na instrumenty zabezpieczające w ramach transakcji spełniającej warunki umożliwiające stosowanie rachunkowości zabezpieczeń, to instrumenty pochodne są klasyfikowane zgodnie z rozporządzeniem jako „przeznaczone do obrotu”. Gdy instrument pochodny jest zobowiązaniem finansowym przeznaczonym do obrotu, wówczas skutki jego przeszacowania prezentuje się jako przychody lub koszty finansowe z tytułu aktualizacji wartości inwestycji (§ 42 ust. 2 pkt 2 rozporządzenia).

Taka sytuacja – w przypadku wyceny instrumentów pochodnych, które stanowią zobowiązania finansowe – może uzasadniać pozostawienie w rozporządzeniu określenia „aktualizacja wartości inwestycji”. Brzmi to z pewnością mniej kontrowersyjnie, niż gdyby opisywany przepis wskazywał, że skutki przeszacowań zobowiązań finansowych przeznaczonych do obrotu wykazuje się jako przychody/koszty finansowe z tytułu aktualizacji wartości aktywów finansowych. Instrument pochodny będący aktywem finansowym, po kolejnej wycenie może być bowiem wykazywany jako zobowiązanie finansowe (i na odwrót), ale może być też tak, że instrument pochodny będący zobowiązaniem finansowym, po kolejnej wycenie pozostanie zobowiązaniem finansowym (tak samo instrument pochodny będący aktywem finansowym).

Dodatkowo w § 42 ust. 2 pkt 3 rozporządzenia wyjaśniono, że skutki przeszacowań walutowych instrumentów pochodnych zaliczonych do aktywów lub zobowiązań finansowych przeznaczonych do obrotu są prezentowane w tej pozycji przychodów/kosztów finansowych, w której jednostka prezentuje różnice kursowe. Oznacza to przyjęcie założenia, że zmiana wartości godziwej walutowego instrumentu pochodnego jest tożsama z różnicą kursową. Rozwiązanie takie z pewnością eliminuje pojawiające się wcześniej wątpliwości, jak należy traktować takie zmiany wartości godziwej – czy stanowią one różnice kursowe, czy zmianę z tytułu aktualizacji wartości inwestycji.

Podstawowy wpływ na zmianę wartości godziwej walutowego instrumentu pochodnego ma niewątpliwie zmiana bieżącego kursu wymiany walut (stanowiąca bezpośredni punkt odniesienia przy rozliczeniu instrumentu oraz mająca wpływ na poziom kursu terminowego przy ustalaniu wartości godziwej w terminie wcześniejszym niż dzień rozliczenia). Jednocześnie przy ustalaniu wartości godziwej uwzględnia się czas pozostały do dnia rozliczenia oraz właściwe stopy procentowe dla walut kontraktu, co w rezultacie pozwala uwzględnić w wycenie zmianę wartości pieniądza w czasie. Niezależnie jednak od formuły wykorzystywanej przy ustalaniu kursu terminowego waluty, podstawowy wpływ na jego poziom ma zmiana kursu bieżącego. Tym samym rozwiązanie wprowadzone w rozporządzeniu trzeba uznać za w pełni właściwe – uwzględnia z jednej strony zasadę istotności (zmiana kursu wymiany walut ma największy wpływ na zmianę wartości godziwej, zatem skutki przeszacowania są wykazywane jako różnice kursowe), a z drugiej – przewagę korzyści nad kosztami.

Podział zmian wartości godziwej walutowego instrumentu pochodnego na wynikające ze zmiany kursu wymiany walut i spowodowane innymi czynnikami byłby pracochłonny. Być może wymagałby poniesienia dodatkowych nakładów, a korzyści z tytułu bardziej szczegółowych informacji można rozważać przede wszystkim na płaszczyźnie teoretycznej.

Szczegółowe zasady wyceny dotyczące ustalania skorygowanej ceny nabycia oraz wartości godziwej będą przedmiotem kolejnych części artykułu.