Przepływy pieniężne w czasie i po pandemii (cz. II) – narzędzia sterowania

Preliminarz wpływów i wydatków

Aby kompleksowo i szczegółowo rozpoznać przewidywaną sytuację płatniczą przedsiębiorstwa, celowe jest sporządzanie na kolejne, przyszłe okresy preliminarza wpływów i wydatków.

Jego zadaniem jest prognoza przepływów pieniężnych na objęty preliminarzem okres przy zastosowaniu odpowiedniej struktury rodzajowej (nie mylić z układem rodzajowym kosztów) wpływów na rachunki bankowe i do kasy przedsiębiorstwa oraz niezbędnych wydatków.

W czasie pandemii, szybkiej zmiany sytuacji, preliminarze (prognozy) cash flow przygotowane z dużym wyprzedzeniem stają się nieaktualne, co powoduje konieczność ich częstych, istotnych rewizji.

Dlatego preliminarz powinien obejmować okres kilku (3–6) najbliższych miesięcy. Zalecane jest sporządzenie go na miesiąc bieżący według dekad lub tygodni, a na kolejne miesiące bez takiego uszczegóławiania.

Jeżeli preliminarz się „nie domyka”, gdyż wydatki przewyższają wpływy, wciąż jeszcze istnieje swoboda manewru, a więc szybkiego podejmowania odpowiednich działań dla uniknięcia lub zminimalizowania skutków takiej sytuacji. W toku pogłębionych analiz towarzyszących sporządzaniu preliminarza szczególne znaczenie ma podejście wariantowe, gdy przy dysponowaniu informacjami o przychodach (wpływach) i kosztach (wydatkach) następuje symulacja różnych przyszłych scenariuszy sytuacji firmy (np. cash flow – po uwzględnieniu dostępnej pomocy przewidzianej na mocy tarczy antykryzysowej, w razie pogorszenia się prognoz sprzedaży czy po wdrożeniu programu oszczędnościowego lub naprawczego).

Po upływie każdego kolejnego okresu (np. miesiąca) odpowiednio wcześnie następuje uzupełnienie i w miarę potrzeby aktualizacja danych preliminarza na następny okres. Jest to tzw. preliminarz (plan) kroczący, który zapewnia aktualność i tym samym przydatność danych, a zarazem utrzymanie jednolitego horyzontu czasowego (liczby miesięcy objętych prognozą/preliminarzem).

Preliminarz na najbliższe dwie dekady lub dwa tygodnie to operacyjny plan gospodarowania środkami pieniężnymi. Planowane wpływy powinny być określone już ze znaczną precyzją i pewnością, a większość wydatków powinna być realizowana zgodnie z preliminarzem. Preliminarz na następne okresy stanowi podstawę działań przedsiębiorstwa, zmierzających do uzyskania w wyznaczonym czasie ściśle określonej kwoty wpływów i nieprzekroczenia planowanych wydatków.

Zalety sporządzania preliminarza wpływów i wydatków to przede wszystkim:

• uporządkowanie przyszłych wpływów i wydatków według okresów (dat) płatności,
• oszacowanie, co powinno wpłynąć (czyli w jaki sposób w krótkim okresie uwalniają się środki pieniężne tkwiące w należnościach),
• przewidzenie stanów środków dostępnych na rachunkach bankowych, również w układzie chronologicznym.

Na tej podstawie można, w razie niedoboru, podejmować decyzje dotyczące:

• ograniczenia sprzedaży z odroczonym terminem płatności,
• skrócenia okresu, na który przedsiębiorstwo udziela kontrahentom kredytu kupieckiego,
• przesunięcia niektórych, mniej pilnych i ważnych wydatków na dalsze okresy,
• negocjacji korzystniejszych warunków spłat zobowiązań i uzyskania korzystniejszych kredytów kupieckich,
• zawarcia umów o krótkookresowy kredyt obrotowy lub w rachunku bieżącym bądź w linii kredytowej, jeżeli występuje planowana nadwyżka wydatków operacyjnych (a czasem również działalności inwestycyjnej lub finansowej) ponad możliwe do uzyskania wpływy operacyjne.

Zalecane jest opracowanie skrajnych, niekorzystnych, krótkookresowych scenariuszy, co pozwala rozpoznać warianty różnych sytuacji i zawczasu przygotować się do zapobieżenia im i zwalczenia trudności.

Przykładowo przyjmując, że zapłata znaczących należności przez klientów firmy prawdopodobnie istotnie się opóźni, firma może, w uzgodnieniu z dostawcami, przewidzieć zapłatę swoich zobowiązań z opóźnieniem (jeżeli płatności nie nastąpiły przed dostawą). Pomocne są tu długofalowe relacje z dostawcami, oparte na wzajemnym zaufaniu, którego w miarę możliwości nie należy nadwyrężać. To się bardzo opłaci po wygaśnięciu pandemii.

Preliminarz wpływów i wydatków – jak wskazano – służy jako narzędzie aktywnego sterowania obrotem środkami pieniężnymi przedsiębiorstwa, umożliwiając prowadzenie gospodarki pieniężnej w sposób z góry określony. Do realizacji takiego założenia niezbędna jest bieżąca kontrola zgodności faktycznie uzyskanych wpływów i dokonanych wydatków z danymi preliminarza.

Stwierdzone istotne, niekorzystne odchylenia rzeczywistych przepływów pieniężnych od preliminowanych uzasadniają podjęcie odpowiednich działań, polegających m.in. na:

• aktualizacji preliminarza na następne okresy,
• podjęciu działań pozwalających na poprawę struktury przepływów, które były przyczyną niekorzystnych odchyleń (np. mniejsze wpływy, wyższe wydatki),
• wcześniejszą spłatę zbyt „drogich” kredytów (oczywiście w miarę możliwości finansowych).

Sporządzenie prognozy przepływów pieniężnych (preliminarza) wpływów i wydatków wymaga w pierwszej kolejności zaplanowania wielkości sprzedaży łącznie z VAT; na tej podstawie określa się wpływy na rachunki bankowe (lub do kasy) przedsiębiorstwa w okresie objętym preliminarzem. Są to głównie przychody plus VAT należny ze sprzedaży w ubiegłym miesiącu. Uwzględnienia wymagają relacje między ujęciem memoriałowym (przychody) i kasowym (wpływy ze sprzedaży) ustalone na podstawie analizy właściwych danych z poprzednich okresów (średnia odległość daty wpływu zapłaty za sprzedaż, łącznie z VAT, od daty powstania przychodu plus VAT). W przypadku sprzedaży detalicznej lub z góry opłaconej sprzedaży wysyłkowej różnice między przychodami a wpływami w zasadzie nie występują.

Pozostałe wpływy ustala się w preliminarzu na podstawie danych zebranych z odpowiednich komórek przedsiębiorstwa (np. wpływy ze sprzedaży zbędnych składników majątku trwałego, zwrotu udzielonych innym jednostkom pożyczek, z tytułu otrzymanych dywidend i odsetek).

Następnie, uwzględniając obowiązujące terminy i ew. przesunięcia w czasie, ustala się i wykazuje w preliminarzu prognozowane tytuły i kwoty wydatków. Przede wszystkim są to przypadające na dany okres wypłaty wynagrodzeń netto, uregulowanie podatków i ubezpieczeń społecznych, zapłaty za dostawy materiałów, usług i towarów (łącznie z VAT), czynsze, opłaty leasingowe itp., a także inne wydatki operacyjne. W następnej kolejności uwzględnia się przepływy pieniężne działalności inwestycyjnej i finansowej przewidywane do uzyskania i wydatkowania. Są to np. spłaty rat pożyczek i kredytów oraz leasingu podatkowo-finansowego, niezbędne zakupy inwestycyjne (szczególnie dotyczące inwestycji odtworzeniowych), wydatki z tytułu podziału zysku, przede wszystkim wypłata dywidendy (zysku z tytułu udziałów) dla właścicieli i inne (np. wykup własnych dłużnych papierów wartościowych wraz z oprocentowaniem).

Kolejny krok to ustalenie wysokości niezbędnego pogotowia środków pieniężnych w kasie i na rachunkach bankowych przedsiębiorstwa (tzw. bufor bezpieczeństwa), które ma służyć pokryciu nieprzewidzianych wydatków lub wyrównaniu nieprzewidzianego zmniejszenia wpływów. Ustalając wysokość bufora, trzeba pamiętać o ograniczonej możliwości dysponowania środkami zfśs oraz VAT w razie obowiązku stosowania mechanizmu podzielonej płatności.

Na koniec wyprowadza się nadwyżkę lub niedobór środków pieniężnych w przekroju poszczególnych rodzajów działalności i przedziałów czasu.

Postać i sposób sporządzania preliminarza ilustruje uproszczony przykład.

Umiejętne preliminowanie wpływów i wydatków oraz podjęcie działań służących realizacji prognoz może znacznie ograniczyć ryzyko utraty płynności finansowej, gdyż odpowiednio wcześniej sygnalizowane są „wąskie gardła” ze wskazaniem, kiedy i dlaczego powstaną.

Ryzyko utraty płynności może ujawnić się zarówno w przedsiębiorstwach deficytowych, jak i w wykazujących zadowalające wskaźniki rentowności, jeżeli kwoty i terminy wpływów i wydatków nie są zharmonizowane. Niemniej w dłuższym okresie nie przetrwa żadna firma, która nie wypracowuje wpływów z przychodów, w tym zysku z działalności, szczególnie operacyjnej. Natomiast w krótkim okresie firma nierentowna może pozostawać wypłacalna, a przedsiębiorstwo osiągające zyski może znaleźć się w kłopotach finansowych. W tym drugim przypadku zarząd często podejmuje doraźne decyzje zmierzające do utrzymania równowagi finansowej, które w rezultacie, w dłuższej perspektywie, pogłębiają ryzyko utraty płynności, prowadząc w końcu do restrukturyzacji lub nawet do upadłości. Przed takimi właśnie zdarzeniami, szczególnie w okresie pandemii i zapewne po jej zakończeniu, może chronić świadome, perspektywiczne sterowanie wpływami i wydatkami.

Preliminarz wpływów i wydatków stanowi zarazem narzędzie kontroli i monitoringu bieżącej płynności finansowej oraz sposób efektywnego pokrywania niedoborów środków pieniężnych, a także zagospodarowania nadwyżek (np. poprzez lokowanie nawet krótkookresowych nadwyżek środków pieniężnych, z wykorzystaniem lokat typu overnight włącznie; można sądzić, że po powrocie do nowej normalności stopy procentowe lokat wzrosną).

Narzędzia wspomagające sterowanie płynnością

Zastosowanie narzędzi cash flow pozwala określić bieżący stan płynności firmy i ułatwia dość dokładne przewidzenie, jak na kondycję przedsiębiorstwa będzie oddziaływać wystąpienie określonych wpływów i wydatków. To z kolei pozwala skuteczniej i rozsądniej zarządzać finansami przedsiębiorstwa.

Poniżej przedstawiono wybrane narzędzia wspomagające sterowanie płynnością przedsiębiorstwa[3] – wskaźniki cash flow i wskaźnik runway.

Wskaźniki cash flow

Służą przede wszystkim do oceny zdolności przedsiębiorstwa do spłaty zobowiązań wobec wierzycieli i właścicieli, pieniężnej jakości wyniku finansowego, wystarczalności środków pieniężnych na cele inwestycyjne oraz pieniężnej efektywności zaangażowanego w przedsiębiorstwie kapitału. Najczęściej są stosowane wskaźniki wspomagające analizę rentowności, wzbogacając ją o spojrzenie na przychody i koszty od strony „kasowej”.

Wskaźniki cash flow wspomagające analizę rentowności mierzą zdolność przedsiębiorstwa do wypracowania nadwyżki pieniężnej – odpowiednio – ze sprzedaży, z majątku oraz zaangażowanego kapitału obrotowego netto. Stosunkowo wysokie stopy zwrotu środków pieniężnych świadczą o korzystnej sytuacji finansowej firmy oraz dużych możliwościach rozwojowych. Wskaźniki te są pieniężnymi odpowiednikami wskaźników rentowności. Łączna analiza bilansowych (memoriałowych) i pieniężnych mierników rentowności pozwala na lepszą ocenę efektywności zarządzania majątkiem przedsiębiorstwa oraz pieniężnej wydajności zainwestowanych kapitałów.

(1) Wskaźnik pieniężnej wydajności sprzedaży (cash flow to sale ratio)

przepływy pieniężne netto z działalności operacyjnej / przychody ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów (bez VAT)

Określa jakość przychodów ze sprzedaży, tj. stopień ich realizacji w formie pieniężnej. Informuje o tym, ile środków pieniężnych uzyskano z każdej złotówki „memoriałowej sprzedaży” (lub jaki niedobór kasowy powstaje z każdej złotówki sprzedaży). Wskaźnik ten uzupełnia tradycyjny miernik rentowności sprzedaży – im wyższa wartość, tym lepiej. Zmiany jego wartości świadczą o braku korelacji między kształtowaniem się obu porównywanych wielkości; dopiero analiza wyrażonych procentowo zmian wpływów ze sprzedaży i zmian „memoriałowych” przychodów ze sprzedaży daje podstawę do pozytywnej lub negatywnej oceny pieniężnej wydajności sprzedaży. W praktyce za dostateczny uznaje się wskaźnik w granicach 0,15–0,20.

(2) Wskaźnik pieniężnej wydajności aktywów (majątku) – gotówkowa produktywność aktywów (cash flow return on assets ratio)

przepływy pieniężne netto z działalności operacyjnej / suma aktywów[2]

Charakteryzuje ogólną zdolność aktywów przedsiębiorstwa do wypracowania dodatnich przepływów pieniężnych netto z działalności operacyjnej. Wskazuje, ile złotych nadwyżki pieniężnej (lub niedoboru) z działalności operacyjnej (statutowej) przypada na złotówkę aktywów. Również w tym przypadku im wyższa wartość wskaźnika, tym lepiej. Zadawalający poziom to najczęściej 30–35%. Podobnie jak wskaźnik rentowności majątku ROA (return on assets) jest on wrażliwy na zdolność przedsiębiorstwa do wypracowania dodatnich nadwyżek przepływów pieniężnych netto z działalności operacyjnej oraz na wartość majątku przedsiębiorstwa. Im mniejszy majątek wypracowuje środki pieniężne, tym lepiej – pod warunkiem że jest to uzasadnienie ekonomiczne.

(3) Wskaźnik pieniężnej wydajności kapitału własnego (cash return on equity ratio)

przepływy pieniężne netto z działalności operacyjnej / kapitał własny[3]

Mierzy zdolność przynoszenia wpływów netto przez kapitały wniesione przez właścicieli do przedsiębiorstwa. Informuje, ile środków pieniężnych wypracowuje każda złotówka kapitału własnego (lub jaki niedobór pieniężny powstaje w wyniku zainwestowania każdej złotówki tego kapitału). Im wyższa pieniężna stopa zwrotu z zaangażowanego kapitału własnego – mierzona zarówno wielkością nadwyżki pieniężnej z działalności operacyjnej, jak i kwotą zysku – tym korzystniejsza sytuacja finansowa i perspektywy rozwoju przedsiębiorstwa, a co za tym idzie możliwość uzyskiwania wyższych dywidend.

(4) Wskaźnik relacji pieniężnej nadwyżki przepływów działalności operacyjnej do zysku netto (cash flow to net income ratio)

przepływy pieniężne netto z działalności operacyjnej / zysk netto

Wyraża liczbowo tzw. pieniężną jakość zysku, tj. wzajemną relację miernika efektywności – pieniężnej i memoriałowej. Najczęściej wskaźnik ten jest liczony i interpretowany, jeżeli przedsiębiorstwo osiąga zysk netto, a przepływy netto z działalności operacyjnej są dodatnie. Wskaźnik wskazuje wtedy, ile zysku netto zawiera każda złotówka przepływów netto z działalności operacyjnej. Interpretacji tego wskaźnika wymaga analiza przyczyn różnicy między obiema wielkościami przy uwzględnieniu specyfiki działalności przedsiębiorstwa, gdyż wpływa ona w znacznym stopniu na poziom tego wskaźnika. Im jego wartość jest bliższa 1, tym zysk jest dokładniejszym miernikiem potencjału pieniężnego działalności operacyjnej przedsiębiorstwa.

(5) Wskaźnik relacji pieniężnej nadwyżki przepływów działalności operacyjnej do zysku z działalności operacyjnej (operations index)

przepływy pieniężne netto z działalności operacyjnej / zysk z działalności operacyjnej

Określa tzw. pieniężną jakość zysku z działalności operacyjnej. Również ten wskaźnik oblicza się i interpretuje zazwyczaj wtedy, kiedy jednostka osiąga zysk z działalności operacyjnej, a przepływy netto z działalności operacyjnej są dodatnie. Wyraża on liczbowo tzw. jakość zysku, tzn. wzajemną relację miernika efektywności – pieniężnego i memoriałowego. Odpowiada na pytanie, ile uzyskanych przepływów środków pieniężnych netto z działalności operacyjnej kryje się w każdej jednostce zysku operacyjnego. Także interpretacji tego wskaźnika powinna towarzyszyć analiza przyczyn różnicy między obiema wielkościami. Im jego wartość jest bliższa 1, tym zysk jest dokładniejszym miernikiem potencjału pieniężnego działalności operacyjnej przedsiębiorstwa. W praktyce wskaźnik ten jest zadowalający, jeśli mieści się w granicach 40–60%. Po osiągnięciu tego poziomu dość powszechnie obserwuje się zmienność jego wartości w szeregu czasowym (czyli raz wzrost, a w następnym okresie spadek).

Ocena „pieniężnotwórczych” zdolności przedsiębiorstwa jest istotna zarówno ze względu na potrzebę spłaty zobowiązań niehandlowych (działalność finansowa), jak i na finansowanie wydatków inwestycyjnych. Omówione wskaźniki nabierają szczególnego znaczenia w czasie kryzysu spowodowanego pandemią. Wykorzystując do analizy wskaźniki cash flow, trzeba jednak pamiętać o ich ograniczeniach. Do najważniejszych należą:

• retrospektywny i bardzo syntetyczny charakter wskaźników – umożliwiają jedynie ogólną, jednostronną i często niejednoznaczną ocenę badanej zależności,
• duża wrażliwość wskaźników na warunki otoczenia i specyfikę przedsiębiorstwa oraz branży, co powoduje znaczne zróżnicowanie tych samych wskaźników nawet w przedsiębiorstwach o bardzo zbliżonym profilu działalności,
• niemożność określenia „widełek” kształtowania się poszczególnych wskaźników, a co za tym idzie jednoznaczności oceny kondycji finansowej przedsiębiorstwa.

Wskaźnik runway[4]   

Pokazuje czas, jaki pozostał przedsiębiorstwu do momentu całkowitej niewypłacalności, jeśli założy się, że nie osiąga ono żadnych wpływów od dnia obliczenia wskaźnika. Jeżeli pilotowi samolotu nie uda się poderwać maszyny do lotu przed końcem pasa startowego, kończy się to katastrofą. Analogia do finansowej klęski jest oczywista. Najprostszy sposób obliczenia wskaźnika jest następujący:

suma zasobów środków pieniężnych na rachunkach bankowych i w kasie + limit kredytu obrotowego / zysk z działalności operacyjnej

Jeżeli przedsiębiorstwo dysponuje 300 tys. zł na rachunkach bankowych i w kasie, a miesięcznie ponosi 150 tys. zł kosztów stałych (wydatki), to ma przed sobą 2 mies. funkcjonowania, jeżeli nie zmniejszy kosztów (wydatków) i/lub nie zwiększy wpływów. Wskaźnik ten zwykle jest liczony w miesiącach. Trudności finansowe wywołane pandemią powodują, że staje się on coraz bardziej popularnym narzędziem natychmiastowej, choć bardzo uproszczonej analizy. Niektórzy gorąco polecają włączenie go do zestawu podstawowych wskaźników w każdym przedsiębiorstwie. Do momentu wprowadzenia ograniczeń wywołanych pandemią nikt nie był w stanie sobie wyobrazić, że przedsiębiorstwo nie wypracuje żadnych przychodów. Obecnie taki scenariusz staje się jak najbardziej możliwy. Uproszczony sposób liczenia wskaźnika runway ma jednak istotne wady, gdyż zazwyczaj w każdym miesiącu kwota kosztów stałych jest różna, co powoduje różne wartości wskaźnika w poszczególnych miesiącach. Wskaźnik runway oparty na średniej wartości kosztów stałych traci natomiast walor precyzji.

Formułę obliczenia wskaźnika runway można zmodyfikować, przyjmując bardziej realistyczne założenia i określając np. ile procent wartości faktur nie zostanie zapłaconych. Obliczenie takiej wersji wskaźnika jest biznesowo bardziej przydatne, nawet w okresie pandemii.

Podsumowanie

Obrona przed skutkami pandemii zwielokrotniła i obnażyła zagrożenie, jakim dla przedsiębiorstwa – w każdych warunkach ekonomicznych – jest brak płynności finansowej. Niektóre branże mniej produkują lub wstrzymują produkcję i świadczenie usług, wykazując drastyczny spadek wpływów lub w ogóle ich nie uzyskują. W takich przypadkach wydatki wymagają ograniczenia do minimum, muszą się jednak znaleźć środki na pokrycie kosztów stałych – wynagrodzeń i pochodnych, czynszów, rat kredytowych i leasingowych, podatków, składek ZUS, nawet jeżeli uzyskano bezodsetkowe wydłużenie terminów zapłaty.

Przepływy środków pieniężnych zależą zawsze od kilku czynników: ich wysokości, znaku, terminu i ryzyka zakłóceń. Ich natężenie i charakter wyznaczają zachowania przedsiębiorstwa. Bez wolnych środków nawet najbardziej kreatywny zarząd niewiele zdziała.

W dłuższej perspektywie chodzi o racjonalizację wydatków – co zależy od przedsiębiorstwa, zwiększenie wpływów – co stanowi zadanie o wiele trudniejsze, zwłaszcza gdy przedsiębiorstwa nie stać na oferowanie atrakcyjnych rabatów ani warunków kredytu kupieckiego, i wreszcie upłynnienie, nawet ze stratą, zbędnego majątku, a dzięki temu dodatkowy dopływ środków pieniężnych.

W opisanych okolicznościach, a szczególnie w okresie trwania restrykcji, mających pomóc w zwalczaniu pandemii, sterowanie przepływami pieniężnymi powinno stać się przedmiotem szczególnej troski właścicieli i zarządów przedsiębiorstw. Wiele wskazuje na to, że powrót do nowej normalności nie nastąpi z dnia na dzień. Sterowanie płynnością nadal będzie kluczowym zadaniem. Dlatego kierownictwa przedsiębiorstw powinny doskonalić umiejętność elastycznego gospodarowania pieniędzmi w trudnych warunkach i czasach. Mam nadzieję, że niniejsze opracowanie będzie w tym pomocne.

Zachęcamy do zapoznania się z pierwszą częścią artykułu: https://rachunkowosc.com.pl/przeplywy-pieniezne-w-czasie-i-po-pandemii-cz-i