Instrumenty finansowe w krajowych regulacjach rachunkowości (cz. I) – zakres stosowania nowych przepisów

Kto stosuje rozporządzenie

Obowiązek stosowania i zakres rozporządzenia (a także określone wyłączenia czy zwolnienia z jego stosowania) trzeba rozpatrywać w dwóch wymiarach: podmiotowym i przedmiotowym.

W ujęciu podmiotowym rozporządzenie stosują jednostki prowadzące księgi rachunkowe zgodnie z uor. Uor wprowadza określone zwolnienia, wskazując w art. 28b, że jednostka mała oraz jednostka mikro, inna niż określona w art. 28a, może nie stosować przepisów rozporządzenia.

Należy tu zwrócić uwagę na zmianę brzmienia art. 28a uor – od 1.01.2025 r. O ile przed tą datą jednostki małe również miały swobodę wyboru, czy będą stosować rozporządzenie, czy też nie (możliwość niestosowania nie oznacza zakazu, tym samym jednostki mogły dobrowolnie zdecydować się na stosowanie rozporządzenia), o tyle jednostki mikro nie mogły stosować rozporządzenia. Uor nie zawierała bezpośrednio takiego zakazu, jednak zgodnie z jej art. 28a jednostki mikro nie mogły wyceniać aktywów i pasywów według wartości godziwej i skorygowanej ceny nabycia. Z uwagi na to, że były to (i są nadal) główne parametry wyceny aktywów finansowych i zobowiązań finansowych według rozporządzenia, brak możliwości stosowania tych parametrów wyceny był jednoznaczny z tym, że jednostki mikro nie mogły stosować jego przepisów.

Obecnie jednostki uzyskują status jednostki małej bądź jednostki mikro wyłącznie na podstawie określonych w uor wielkości progowych (przychody netto ze sprzedaży towarów i produktów, suma aktywów bilansu oraz średnioroczne zatrudnienie w przeliczeniu na pełne etaty). Organ zatwierdzający podejmuje natomiast decyzje co do tego, czy sf będzie sporządzane w uproszczonej formie – zgodnie z zał. nr 4 (jednostki mikro) lub zał. nr 5 do uor (jednostki małe). Wprowadzona od 1.01.2025 r. zmiana w odniesieniu do uzyskiwania statusu jednostki mikro[2] oznacza, że jednostki mikro, które:

• korzystają z uproszczeń określonych w art. 46 ust. 5 pkt 4, art. 47 ust. 4 pkt 4, art. 48 ust. 3 uor (czyli sporządzają sf według zał. nr 4 do uor) lub ze zwolnienia ze sporządzania sprawozdania z działalności zgodnie z art. 49 ust. 4 uor – nie wyceniają aktywów i pasywów według wartości godziwej i skorygowanej ceny nabycia oraz nie stosują przepisów rozporządzenia (zostało to bezpośrednio podkreślone w art. 28a uor),
• nie korzystają z uproszczeń wskazanych powyżej – mogą nie stosować przepisów rozporządzenia.

Trudno jednoznacznie przesądzić, czy ta zmiana wpłynie na liczbę jednostek stosujących rozporządzenie, chociaż teoretycznie wydaje się, że nie powinna. Jednostki mieszczące się w limitach określonych dla jednostek mikro (obowiązujących do końca 2024 r.) mogły faktycznie stosować przepisy rozporządzenia, o ile organ zatwierdzający nie podjął decyzji o sporządzaniu sf w uproszczonej formie przewidzianej w zał. nr 4 do uor. Brak takiej decyzji (do końca 2024 r.) powodował bowiem, że jednostka nie była uznawana w świetle uor za jednostkę mikro. Od 1.01.2025 r. jednostka mieszcząca się w określonych limitach będzie automatycznie uznana za jednostkę mikro, natomiast organ zatwierdzający i tak będzie musiał podjąć decyzję o tym, czy sf będzie sporządzane w formie określonej w zał. nr 4 do uor oraz czy jednostka skorzysta ze zwolnienia ze sporządzania sprawozdania z działalności.

Jeżeli zatem jednostka decydowała się na sporządzanie sf w uproszczonej formie i tym samym uzyskiwała status jednostki mikro, przypuszczalnie nadal będzie preferować tę uproszczoną formę, a tym samym nie będzie mieć możliwości stosowania rozporządzenia.

Zakres przedmiotowy

W ujęciu przedmiotowym rozporządzenie jest stosowane do instrumentów finansowych. Należy jednak zauważyć, że nie ma w nim definicji instrumentów finansowych. Obowiązuje więc definicja zawarta w art. 3 ust. 1 pkt 23 uor, zgodnie z którą przez „instrument finansowy” rozumie się kontrakt, który powoduje powstanie aktywów finansowych u jednej ze stron i zobowiązania finansowego albo instrumentu kapitałowego u drugiej ze stron, pod warunkiem że z kontraktu zawartego między dwiema lub więcej stronami jednoznacznie wynikają skutki gospodarcze, bez względu na to, czy wykonanie praw lub zobowiązań wynikających z kontraktu ma charakter bezwarunkowy albo warunkowy.

Podstawowym warunkiem uznania określonego składnika aktywów bądź pasywów za instrument finansowy jest zatem jego umowny charakter oraz spełnienie warunków uznania za składnik aktywów finansowych, zobowiązań finansowych albo instrument kapitałowy. Uor wskazuje ponadto (art. 3 ust. 1 pkt. 23 lit. a–e), jakich umów (aktywów i pasywów wynikających z umów) nie zalicza się do instrumentów finansowych. W szczególności warto zwrócić uwagę na wyłączenie:

• umów o gwarancje finansowe, które ustalają wykonanie obowiązków z tytułu udzielonej gwarancji, w formie zapłacenia kwot odpowiadających stratom poniesionym przez beneficjenta na skutek niespłacenia wierzytelności przez dłużnika w wymaganym terminie,
• umów o przeniesienie praw z papierów wartościowych w okresie między terminem zawarcia i rozliczenia transakcji, gdy wykonanie tych umów wymaga wydania papierów wartościowych w określonym terminie, również wtedy, gdy przeniesienie tych praw następuje w formie zapisu na rachunku papierów wartościowych prowadzonym przez podmiot upoważniony na podstawie odrębnych przepisów,
• aktywów i zobowiązań z tytułu programów, z których wynikają udziały pracowników oraz innych osób związanych z jednostką w jej kapitałach lub w kapitałach innej jednostki z grupy kapitałowej, do której należy jednostka.

Wskazane w uor umowy o gwarancje finansowe, w których strona umowy jest zobowiązana do wypłaty określonej kwoty w sytuacji, gdy druga strona poniesie straty na skutek niespłacenia wierzytelności przez jej dłużnika, odpowiadają umowom ubezpieczeniowym. Obowiązek wypłaty świadczenia występuje bowiem w sytuacji, w której nastąpi zdarzenie dotyczące bezpośrednio danej jednostki (dłużnik jednostki nie wywiązuje się z obowiązku spłaty). Jest to inna umowa od tej, w której wypłata na rzecz jednostki byłaby dokonywana w związku z pogorszeniem się wiarygodności kredytowej jej dłużnika, niezależnie od faktu, czy dłużnik ten nadal spłaca swoje wierzytelności – wówczas umowa spełniałaby warunki uznania za instrument pochodny.

Zagadnienie przeniesienia praw z papierów wartościowych w okresie między terminem zawarcia i rozliczenia transakcji będzie omówione w cz. II artykułu, poświęconej zasadom początkowego ujęcia aktywów finansowych.

Wskazane w uor wyłączenie z instrumentów finansowych aktywów i zobowiązań z tytułu programów, z których wynikają udziały pracowników oraz innych osób związanych z jednostką w jej kapitałach lub w kapitałach innej jednostki z grupy kapitałowej, do której należy jednostka, oznacza w praktyce, że w krajowych regulacjach rachunkowości brakuje szczegółowych rozwiązań dotyczących zasad ujmowania programów, w ramach których pracownicy otrzymują instrumenty kapitałowe (np. akcje/udziały[3], opcje na akcje/udziały) jednostki.

Wyłączenia przedmiotowe

Rozporządzenie nie zawiera wyłączeń podmiotowych, a jedynie wyłączenia przedmiotowe. W szczególności § 1 ust. 1 wskazuje, że jego przepisów nie stosuje się do:

• instrumentów kapitałowych wyemitowanych lub wystawionych przez jednostkę, które zgodnie z uor jednostka zalicza do kapitału własnego,
• udziałów w jednostkach podporządkowanych,
• praw i zobowiązań wynikających z umów ubezpieczenia w rozumieniu ustawy z 11.09.2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (tekst jedn. DzU z 2024 r. poz. 838),
• praw i zobowiązań wynikających z umów leasingu finansowego,
• umów, których przedmiotem są zasoby niefinansowe, przewidujących dla stron prawo do rozliczenia zobowiązania przez wydanie środków pieniężnych albo innych aktywów finansowych, w przypadku gdy jednostka zawarła umowę w celu nabycia, sprzedaży lub wykorzystania zasobów niefinansowych i zawierając ją, miała zamiar nabycia, sprzedaży lub wykorzystania zasobów niefinansowych oraz oczekuje jej wykonania przez dostawę lub zużycie zasobów niefinansowych,
• umów, których przedmiotem są zasoby niefinansowe, w wyniku których u nabywcy zasobów niefinansowych powstaje zobowiązanie z tytułu dostaw i usług, a u sprzedawcy zasobów niefinansowych powstają należności z tytułu dostaw i usług.

Powyższe wyłączenia oznaczają, że przepisów rozporządzenia nie stosuje się do akcji własnych, a także do opcji na akcje własne czy innych podobnych instrumentów. Tym samym, podobnie jak uor, która nie zalicza do instrumentów finansowych m.in. transakcji rozliczanych w akcjach własnych, rozporządzenie również nie reguluje takich umów.

Odnosząc się do własnych instrumentów kapitałowych jednostki, rozporządzenie wprowadza jednak wyjątek i wskazuje, że wyłączenie nie obejmuje złożonych instrumentów finansowych:

• w zakresie ich podziału na zobowiązanie finansowe i element kapitałowy kwalifikowany do kapitałów własnych oraz
• w odniesieniu do zobowiązania finansowego wynikającego z umowy złożonego instrumentu finansowego.

Typowym przykładem złożonego instrumentu finansowego (czyli kontraktu składającego się z instrumentu kapitałowego oraz zobowiązania finansowego lub zobowiązania o innym charakterze) jest instrument dłużny z opcją zamiany na własne instrumenty kapitałowe emitenta[4].

Rozporządzenie nie jest stosowane do udziałów w jednostkach podporządkowanych, przez które (zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt 42 uor) rozumie się jednostki zależne, współzależne oraz stowarzyszone. Oznacza to, że np. akcje w jednostkach zależnych są instrumentami finansowymi (spełniają definicję aktywów finansowych), natomiast nie są ujmowane według zasad określonych w rozporządzeniu.

Jeśli chodzi o umowy ubezpieczenia, rozporządzenie ma zastosowanie tylko do instrumentów finansowych (w tym instrumentów pochodnych) stanowiących aktywa netto ubezpieczeń na życie, gdy ryzyko inwestycyjne ponosi ubezpieczający. W takim przypadku odnosi się ono jedynie do kwestii nieobjętych szczegółowymi regulacjami dotyczącymi rachunkowości zakładów ubezpieczeń i zakładów reasekuracji. Takie aktywa są bowiem wyceniane w wartości godziwej i zastosowanie rozporządzenia do ustalania ich wartości godziwej powinno (w świetle wyjaśnień wskazanych w uzasadnieniu zmian do rozporządzenia) zapewnić „lepszą jakościowo” wycenę takich inwestycji.

Przepisy rozporządzenia nie mają zastosowania do aktywów i zobowiązań wynikających z umów leasingu finansowego, z wyłączeniem przypadków, gdy umowy takie zawierają wbudowany instrument pochodny. Należy wówczas – zgodnie z zasadami określonymi w rozporządzeniu – określić, czy taki wbudowany instrumentpochodny wymaga wydzielenia z umowy zasadniczej, a jeśli tak – ująć go w sposób określony w rozporządzeniu. Rozporządzenie powinno być również stosowane do należności z tytułu leasingu finansowego – w zakresie zasad wyłączania ich z ksiąg rachunkowych oraz zasad dokonywania odpisów z tytułu utraty wartości.

Warto tu podkreślić, że poprzednie rozporządzenie także miało zastosowanie do instrumentów pochodnych wbudowanych w umowy leasingu finansowego oraz określało zasady wyłączania z ksiąg należności z tytułu leasingu finansowego, ale tylko w przypadku ich zamiany na papiery wartościowe (sekurytyzacji). Od 1.01.2025 r. przepisy rozporządzenia są stosowane również w innych przypadkach, w których należności takie są wyłączane z ksiąg rachunkowych (np. oddania w faktoring).

Umowy kupna/sprzedaży zasobów niefinansowych

Szczególną uwagę należy zwrócić na umowy dotyczące kupna/sprzedaży zasobów niefinansowych, które mogą być rozliczone przez wydanie środków pieniężnych albo innych aktywów finansowych. Jednostki zawierają niekiedy umowy, w których przewidziana jest możliwość rozliczenia pieniężnego (czyli bez dostawy fizycznej). Odnosi się zwłaszcza do umów w stałych cenach na dostawę surowców, których ceny rynkowe ulegają częstym zmianom. Wprowadzona możliwość rozliczenia netto oznacza zazwyczaj, że w przypadku nieodebrania/niedostarczenia dostawy (lub jej części) jednostki rozliczają się przez przekazanie środków pieniężnych (bądź innych aktywów finansowych) w kwocie odpowiadającej iloczynowi ilości niezrealizowanej dostawy i różnicy między bieżącą ceną rynkową (ceną spot) a ceną wynikającą z umowy. Ekonomiczna istota takich umów jest zbliżona do ekonomicznej istoty instrumentów pochodnych, co może budzić wątpliwość, czy rzetelne i jasne przedstawienie sytuacji majątkowej i finansowej jednostki nie wymaga wyceny takich umów w wartości godziwej.

Z drugiej strony, uznanie wszystkich umów zawierających takie warunki za instrumenty finansowe i ich wycena w wartości godziwej stanowiłyby z pewnością znaczne obciążenie dla jednostek, a dodatkowo w warunkach sporych wahań cen przedmiotu umowy mogłyby mieć istotny (a w przypadku mniejszych podmiotów nawet bardzo istotny) wpływ na obraz ich sytuacji finansowej oceniany na podstawie sf, co ilustruje przykład[5].

Jak wynika z przykładu, zastosowanie zasad rachunkowości instrumentów finansowych do takich umów i ich wycena w wartości godziwej może prowadzić do ujęcia w sf pozycji aktywów finansowych bądź zobowiązań finansowych oraz odpowiednio przychodów i kosztów finansowych odpowiadających połowie (a w zależności od skali i kierunku zmiany cen nawet więcej niż 100%) wartości umowy. Z perspektywy mniejszych jednostek, dla których określona umowa może stanowić jedyną (lub najbardziej istotną) umowę na dostawę, skutki wyceny ujmowane jako przychody bądź koszty finansowe mogłyby niekiedy przewyższać przychody czy koszty podstawowej działalności operacyjnej. Rozporządzenie wyłącza natomiast takie umowy z zakresu swojego obowiązywania, jeżeli pomimo istnienia warunków wskazujących na możliwość rozliczenia netto w środkach pieniężnych czy innych aktywach finansowych, jednostka zawierając umowę, miała zamiar ją wykonać poprzez dostawę fizyczną.

Jednocześnie należy zauważyć, że gdy takie umowy nie zawierają klauzul umożliwiających rozliczenie netto, są traktowane jak zwykłe umowy kupna/sprzedaży i przepisy rozporządzenia nie mają do nich zastosowania. Rozporządzenie wyłącza bowiem z zakresu stosowania umowy, których przedmiotem są zasoby niefinansowe, w wyniku których u nabywcy takich zasobów powstaje zobowiązanie z tytułu dostaw i usług, a u sprzedawcy powstają należności z tytułu dostaw i usług. Warto podkreślić, że rozporządzenie wprowadziło definicję zasobów niefinansowych, precyzując, że są to aktywa niebędące aktywami finansowymi, usługi, a także dostarczana na bieżąco energia elektryczna, energia cieplna, gaz lub tożsame im zasoby. Tym samym bezpośrednio wskazuje, że jego przepisy nie mają zastosowania do należności oraz zobowiązań z tytułu dostaw i usług.

W rozporządzeniu z 2001 r. zagadnienie to nie było wyjaśnione, co powodowało często wątpliwości interpretacyjne, które zostały wyjaśnione dopiero w stanowisku Komitetu Standardów Rachunkowości w sprawie rozrachunków z kontrahentami (DzUrz MF z 2019 r. poz. 83). Wskazano w nim, dlaczego rozrachunki z kontrahentami klasyfikuje się odrębnie od aktywów finansowych i zobowiązań finansowych oraz wycenia wyłącznie w kwocie wymaganej/wymagającej zapłaty, chociaż formalnie spełniają definicję aktywów finansowych (należności) bądź zobowiązań finansowych (zobowiązania).

Niemniej jednak rozporządzenie stosuje się w przypadku instrumentów pochodnych wbudowanych w umowy, których przedmiotem są zasoby niefinansowe. Jego przepisy mają zastosowanie również do usuwania z ksiąg rachunkowych należności i zobowiązań z tytułu dostaw i usług. Tym samym umowy sprzedaży należności, oddanie należności w faktoring, modyfikacje czy wymiana zobowiązań będą rozliczane zgodnie z rozporządzeniem.