Instrumenty finansowe w krajowych regulacjach rachunkowości (cz. II) – klasyfikacja

Aktywa/zobowiązania finansowe przeznaczone do obrotu

Zgodnie z § 5 ust. 1 rozporządzenia do aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu zalicza się aktywa pozyskane w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych wynikających z krótkookresowych zmian cen oraz wahań innych czynników rynkowych lub z zamiarem zbycia, w krótkim okresie, a także inne aktywa finansowe, bez względu na zamiary, jakimi kierowano się przy zawieraniu kontraktu, jeżeli stanowią one składnik portfela podobnych aktywów finansowych, co do którego istnieje wysokie prawdopodobieństwo realizacji w krótkim okresie zakładanych korzyści ekonomicznych.

Do aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu zalicza się również – niezależnie od terminu zapadalności – instrumenty pochodne (niebędące instrumentami zabezpieczającymi[2]) o dodatniej wartości godziwej na dzień bilansowy. Specyfika instrumentów pochodnych powoduje, że w momencie początkowym ich wartość godziwa wynosi zero. Jedynie opcje są od momentu ich nabycia ujmowane jako aktywa finansowe, ponieważ mają określoną wartość początkową odpowiadającą wysokości premii opcyjnej zapłaconej wystawcy. Natomiast w przypadku wystawienia opcji (wystawca otrzymuje wówczas premię opcyjną) będzie ona zobowiązaniem finansowym przeznaczonym do obrotu. Tak samo będą klasyfikowane instrumenty pochodne o ujemnej wartości godziwej.

Poza instrumentami pochodnymi o ujemnej wartości godziwej do zobowiązań finansowych przeznaczonych do obrotu zalicza się (§ 5 ust. 3 rozporządzenia) zobowiązanie do dostarczenia pożyczonych papierów wartościowych oraz innych instrumentów finansowych, w przypadku zawarcia przez jednostkę umowy krótkiej sprzedaży.

Trzeba podkreślić, że rozporządzenie nie definiuje precyzyjnie zobowiązań finansowych innych niż przeznaczone do obrotu, wskazując jedynie, że zalicza się do nich zobowiązania finansowe niespełniające warunków zakwalifikowania jako przeznaczone do obrotu. Warto jednak zauważyć, że rozporządzenie z 2001 r. nie wyróżniało zobowiązań finansowych innych niż przeznaczone do obrotu.

Uwzględniając treść zacytowanego wyżej § 5 ust. 1 rozporządzenia, do aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu zalicza się przede wszystkim aktywa finansowe, które są nabywane w celu odsprzedaży z zyskiem w krótkim okresie (czyli do 3 mies., zgodnie z zawartą w rozporządzeniu definicją „krótkiego okresu”). Z perspektywy jednostek tworzących na poziomie portfeli inwestycyjnych bardziej złożone strategie inwestycyjne nabycie aktywów finansowych, które jednostka zalicza do portfela zarządzanego w celu osiągania korzyści w krótkim okresie, oznacza, że takie aktywa powinny być zaklasyfikowane do kategorii aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu.

Rozporządzenie nie podaje natomiast wymaganego sposobu postępowania, w przypadku gdy po upływie krótkiego okresu jednostka nadal będzie posiadać określone składniki aktywów finansowych. Uwzględniając przepisy pozwalające na przeklasyfikowanie aktywów finansowych (opisane dalej), trzeba uznać, że jeśli nie zmienił się zamiar jednostki względem określonych instrumentów bądź portfela inwestycyjnego, w ramach którego są utrzymywane, to nadal mogą one pozostawać w kategorii przeznaczonych do obrotu. Najczęściej może się tak zdarzyć właśnie w przypadku tworzenia przez jednostki portfeli inwestycyjnych. W portfelu zarządzanym w celu realizacji korzyści w krótkim okresie, niektóre instrumenty wchodzące w skład portfela mogą w nim pozostawać przez okres dłuższy niż 3 mies., z uwagi na niekorzystne okoliczności rynkowe, uniemożliwiającerealizację zysku, lub z uwagi na potrzebę utrzymania określonego poziomu ryzyka związanego z danym portfelem inwestycyjnym.

Należy zauważyć, że możliwość zaliczenia instrumentów finansowych do aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu nie zależy od ich rodzaju. W ten sposób mogą być zatem zaklasyfikowane zarówno nabyte instrumenty dłużne (np. obligacje), jak i instrumenty kapitałowe (np. akcje). Warunkiem determinującym taką kwalifikację jest bowiem zamiar realizacji zysków w krótkim okresie.

Możliwość zaliczenia do tej kategorii nie jest też uwarunkowana istnieniem aktywnego rynku na określony składnik aktywów. Wydaje się, że niekwotowane instrumenty kapitałowe innych jednostek będą w praktyce sporadycznie klasyfikowane do aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu – brak aktywnego rynku nie przesądza wprawdzie o braku możliwości ich sprzedaży w krótkim okresie, z pewnością jednak taką możliwość ogranicza.

Należy podkreślić, że także wbudowane instrumenty pochodne o dodatniej wartości godziwej, na moment ich wyodrębnienia z umowy zasadniczej zostaną zaliczone do kategorii „aktywa finansowe przeznaczone do obrotu”. Jeżeli na ten moment wartość godziwa wbudowanego instrumentu pochodnego jest ujemna, to będzie on zakwalifikowany do zobowiązań finansowych przeznaczonych do obrotu. Jeśli natomiast na dzień kolejnej wyceny wartość godziwa takiego instrumentu wbudowanego stanie się dodatnia, będzie on od tego momentu wykazywany jako składnik aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu.

Do tej kategorii aktywów finansowych można zaliczyć również (o ile spełniony jest warunek zbycia w krótkim okresie) tytuły uczestnictwa w instytucjach wspólnego inwestowania lub certyfikaty inwestycyjne. Rozporządzenie wskazuje pośrednio na taką możliwość – w drodze wyjaśnienia, że przez zbycie aktywów finansowych należy rozumieć także odkupienie ww. tytułów uczestnictwa przez te instytucje czy też wykup certyfikatów inwestycyjnych przez fundusz inwestycyjny.

Warto podkreślić, że tym rodzajom papierów wartościowych w rozporządzeniu poświęcono znaczną uwagę (wprowadzono m.in. ich definicję). Jak wskazano w uzasadnieniu do projektu rozporządzenia, jest to spowodowane tym, że jednostki dość powszechnie inwestują środki w jednostki uczestnictwa, certyfikaty inwestycyjne lub tytuły uczestnictwa.

Pożyczki udzielone i należności własne

Do pożyczek udzielonych i należności własnych zalicza się zgodnie z § 6 ust. 1 rozporządzenia:

• niezależnie od terminu ich wymagalności, aktywa finansowe powstałe na skutek wydania krajowych środków płatniczych, walut obcych lub dewiz bezpośrednio na rzecz dłużnika lub emitenta, pod warunkiem że zawarty kontrakt spełnia kryteria uznania go za instrument finansowy zgodnie z uor,
• instrumenty finansowe ujmowane w wyniku zawarcia umowy odkupu w zamian za wydanie bezpośrednio zbywającemu krajowych środków płatniczych, walut obcych lub dewiz, jeżeli z zawartej umowy odkupu jednoznacznie wynika, że zbywający nie utracił kontroli nad wydanymi aktywami finansowymi.

Dalsze przepisy rozporządzenia wyjaśniają, że warunek wydania środków pieniężnych bezpośrednio drugiej stronie umowy jest spełniony również w przypadku przekazania środków pośrednikowi, który w imieniu tej drugiej strony przeprowadza emisję instrumentów dłużnych na rynku pierwotnym. Co istotne, przepisy rozporządzenia odnoszą się do emisji instrumentów dłużnych. W jego dalszej części wskazano bowiem, że do pożyczek udzielonych i należności własnych nie zalicza się wpłat dokonanych przez jednostkę w celu nabycia instrumentów kapitałowych nowych emisji (również w przypadku, gdy ich nabycie następuje w pierwszej ofercie publicznej lub w obrocie pierwotnym), a także nabycia praw do akcji.

Do tej kategorii aktywów finansowych zakwalifikowane będą również, jak wskazano wyżej, umowy odkupu, o ile zbywający nie utracił kontroli nad wydanymi aktywami finansowymi. Rozporządzenie szczegółowo wyjaśnia, w jakich okolicznościach należy uznać, że doszło (bądź nie doszło) do utraty kontroli[3].

Przepisy rozporządzenia precyzują też, jakich aktywów finansowych – oprócz wskazanych wcześniej instrumentów kapitałowych nabywanych w pierwszej ofercie publicznej lub w obrocie pierwotnym – nie można zaliczyć do pożyczek udzielonych i należności własnych. Są to:

• aktywa finansowe, które spełniają kryteria przeznaczonych do obrotu, w tym przeznaczone do odsprzedaży w krótkim terminie[4] (wyjątek stanowią instrumenty, które w szczególnych okolicznościach mogą zostać przekwalifikowane z wcześniej wykorzystywanej kategorii „przeznaczonych do obrotu” do kategorii „pożyczek udzielonych i należności własnych”),
• odkupione dłużne aktywa finansowe,
• inwestycje w tytuły uczestnictwa w instytucjach wspólnego inwestowania lub certyfikaty inwestycyjne funduszy inwestycyjnych, a także wpłaty dokonane przez jednostkę w celu nabycia takich aktywów.

Aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności

Klasyfikacja do tej kategorii instrumentów finansowych jest uzależniona z jednej strony od zamiaru jednostki względem danego instrumentu, a z drugiej strony od jego specyfiki. Sama nazwa kategorii, zawierająca sformułowanie „do terminu wymagalności”, sugeruje, że można do niej zaliczyć jedynie aktywa finansowe, które mają termin wymagalności. Instrumenty o charakterze kapitałowym (np. akcje i udziały) z reguły go nie mają, zatem nie mogą zostać tak zakwalifikowane.

Rozporządzenie doprecyzowuje, że do tej kategorii można zaliczyć aktywa finansowe mające ustalony termin wymagalności spłaty wartości nominalnej i określone prawo do uzyskiwania w ustalonych terminach korzyści ekonomicznych (zwłaszcza oprocentowania w stałej bądź możliwej do ustalenia kwocie), jeżeli nie zostały zakwalifikowane do pożyczek udzielonych i należności własnych. Ponadto wymagane jest, żeby jednostka miała zamiar i możliwość utrzymania takich aktywów do czasu ich wymagalności.

Przepisy rozporządzenia wskazują, w jakich okolicznościach warunek utrzymania do terminu wymagalności nie jest spełniony. Decyduje o tym:

• brak określenia długości okresu, przez jaki jednostka będzie utrzymywać dane instrumenty, bądź ustalenie okresu krótszego niż do terminu wymagalności,
• ograniczenie możliwości utrzymania danych aktywów finansowych z uwagi na przepisy prawa, statut bądź zawarte przez jednostkę umowy,
• brak środków pozwalających jednostce na finansowanie działalności do terminu wymagalności.

Szczególną uwagę zwrócono na umowy zawierające opcje zamiany na instrumenty kapitałowe lub opcje umożliwiające przedterminową sprzedaż albo przedterminowy wykup. Sam fakt istnienia takich opcji nie przesądza o braku możliwości kwalifikacji aktywów finansowych jako utrzymywanych do terminu wymagalności. Rozporządzenie dopuszcza bowiem zaliczenie nabytych instrumentów dłużnych z opcją zamiany na instrumenty kapitałowe do kategorii utrzymywanych do terminu wymagalności, jeżeli wykonanie takiej opcji jest możliwe jedynie w terminie wymagalności albo inne okoliczności wskazują na niskie prawdopodobieństwo wykonania takiej opcji.

W odniesieniu do instrumentów dłużnych z opcją wykupu przez emitenta (opcja kupna – call) rozporządzenie z jednej strony wskazuje na okoliczności, w jakich pomimo istnienia takiej opcji jednostka może je zakwalifikować do kategorii aktywów finansowych utrzymywanych do terminu wymagalności, a z drugiej – określa okoliczności wyłączające możliwość uznania, że warunek utrzymywania do terminu wykupu jest spełniony.

Trzeba podkreślić, że sama możliwość przedterminowego wykupu instrumentu dłużnego przez jego emitenta nie jest równoznaczna z tym, że jednostka nie zamierza utrzymać go do terminu wymagalności bądź nie ma takiej możliwości. Wykonanie opcji kupna przez emitenta oznacza jedynie skrócenie terminu wymagalności, nie należy więc takiej sytuacji uznawać za tożsamą z przedterminowym zbyciem instrumentu. Niemniej jednak, jeżeli warunki wykupu zostały ustalone w taki sposób, że kwota, jaką jednostka otrzyma w przypadku realizacji opcji kupna przez emitenta instrumentu, będzie odbiegała od wartości instrumentu wynikającej z ksiąg rachunkowych (w szczególności jeśli będzie to kwota znacząco niższa), to jednostka nie może zaliczyć takich instrumentów do utrzymywanych do terminu wykupu.

Warunki takie sugerują, że istnieje wysokie prawdopodobieństwo wykorzystania opcji przez emitenta, a zatem zaklasyfikowanie poszczególnych instrumentów do tej kategorii nie było uzasadnione, ponieważ jednostka powinna być świadoma, że termin wymagalności ulegnie skróceniu, a dodatkowo nie jest ona w stanie określić, kiedy faktycznie może dojść do przedterminowego wykupu (chociaż ten element jest uzależniony od tego, czy i w jaki sposób zostały określone dostępne terminy wcześniejszego wykupu).

Instrument dłużny może posiadać także opcję sprzedaży (put), która pozwala nabywcy na wcześniejsze przedstawienie go do wykupu przez emitenta. Rozporządzenie pozostawia tu swobodę decyzyjną nabywcy i uznaje, że jeżeli nie zamierza on skorzystać z przysługującego mu prawa (opcji sprzedaży), to może zaliczyć taki instrument do aktywów finansowych utrzymywanych do terminu wymagalności[5].

W odniesieniu do tytułów uczestnictwa w instytucjach wspólnego inwestowania i certyfikatów inwestycyjnych funduszy inwestycyjnych rozporządzenie wskazuje, że takich instrumentów (w tym wpłat dokonanych w celu ich nabycia) nie zalicza się do aktywów finansowych utrzymywanych do terminu wymagalności. To samo dotyczy wpłat dokonanych przez jednostkę w celu nabycia instrumentów kapitałowych nowych emisji, również wtedy, gdy nabycie instrumentów kapitałowych następuje w pierwszej ofercie publicznej lub w obrocie pierwotnym, a także nabycia praw do akcji.

To, że rozporządzenie przypisuje tej kategorii aktywów finansowych szczególnie istotne znaczenie, widoczne jest w przepisach określających konsekwencje niedotrzymania warunków ich utrzymania do terminu wymagalności (czyli przedterminowej sprzedaży, zamiany, wykonania opcji sprzedaży bądź przekwalifikowania do innej kategorii). Skutkuje to zakazem wykorzystywania kategorii „utrzymywane do terminu wymagalności” przez 2 lata obrotowe od końca roku obrotowego, w którym doszło do naruszenia warunków (co w praktyce może oznaczać prawie 3 lata). Ponadto wszystkie pozostałe instrumenty z tej kategorii muszą być przez jednostkę przekwalifikowane do kategorii „aktywa finansowe dostępne do sprzedaży”.

Rozporządzenie wskazuje jednak okoliczności „łagodzące”, w których naruszenie warunków utrzymania do terminu wymagalności nie powoduje wskazanych wyżej konsekwencji. Przepisy rozporządzenia uwzględniają przede wszystkim zasadę istotności i jeżeli jednostka zbyła (bądź wymieniła, wykonała opcję sprzedaży albo przekwalifikowała) jedynie nieznaczną część aktywów w skali całego portfela, traktowanego jako utrzymywany do terminu wymagalności, nie będzie to uznane za naruszenie warunku klasyfikacji do tej kategorii aktywów finansowych.

Negatywne konsekwencje nie wystąpią także wtedy, gdy przedterminowe zbycie (wymiana itd.) nastąpiło w dniu bliskim terminowi wymagalności lub po dniu, w którym co najmniej 90% wartości nominalnej instrumentu zostało spłacone (czyli przedterminowe zbycie dotyczyło nie więcej niż 10% wartości nominalnej). Przepisy nie precyzują, co należy rozumieć przez „dzień bliski terminowi wymagalności”, jednostka powinna to określić w swoich zasadach (polityce) rachunkowości. Praktyka[6] wskazuje, że jest to zazwyczaj okres nie dłuższy niż 90 dni przed pierwotnym terminem wykupu. Wprowadzenie takiej możliwości jest uzasadnione niewielkim prawdopodobieństwem, że kwota uzyskana w wyniku przedterminowego wykupu może znacząco odbiegać od wartości instrumentu wynikającej z ksiąg rachunkowych.

Warto podkreślić, że rozporządzenie uwzględnia również możliwość przedterminowej sprzedaży w przypadku wystąpienia zdarzeń trudnych do przewidzenia w momencie zaliczenia instrumentu finansowego do aktywów utrzymywanych do terminu wymagalności. Zdarzenia te nie zostały doprecyzowane w przepisach. Wydaje się zatem, że jednostki mogą wykorzystać wytyczne określone w MSR 39[7]. Za szczególnie istotną przesłankę uzasadniającą przedterminowe zbycie należy uznać znaczące pogorszenie ryzyka kredytowego związanego z danym instrumentem (czyli wzrost ryzyka, że druga strona umowy nie wywiąże się z jej warunków). Przedterminowe zbycie instrumentu przez jednostkę można wówczas uznać za „ochronę” przed wyższymi stratami, do jakich mogłoby dojść w przypadku niewypłacalności dłużnika.

Aktywa finansowe dostępne do sprzedaży

Rozporządzenie nie definiuje odrębnie tej kategorii aktywów finansowych. Niemniej jednak, zasady klasyfikacji do innych kategorii stanowią wskazówkę, w jakich okolicznościach i jakie instrumenty będą zaliczane do „dostępnych do sprzedaży”. Przede wszystkim będą to instrumenty dłużne, które nie spełniają kryteriów uznania za pożyczki udzielone i należności własne (czyli np. nabyte w obrocie wtórnym), a których jednostka nie zamierza utrzymywać do terminu wymagalności. Szczególnym przypadkiem są aktywa finansowe, które były początkowo zaliczone do „utrzymywanych do terminu wymagalności”, ale jednostka naruszyła warunki określone dla tej kategorii i musiała je przekwalifikować. Można uznać, że również w okresie obowiązywania „zakazu” wykorzystywania kategorii aktywów finansowych utrzymywanych do terminu wymagalności, instrumenty dłużne nabyte z zamiarem dotrzymania tego warunku zostaną w momencie początkowego ujęcia zaliczone do „dostępnych do sprzedaży”.

Inwestycje w instrumenty kapitałowe innych jednostek będą zaliczane do dostępnych do sprzedaży, o ile jednostka nie przeznacza ich do obrotu. W szczególności są to instrumenty wchodzące w skład portfela inwestycyjnego utrzymywanego w innym celu niż realizacja korzyści ekonomicznych w krótkim okresie – np. może być to portfel inwestycyjny zarządzany w sposób zapewniający określoną stopę zwrotu przy założonym poziomie ryzyka.

Mając na uwadze wcześniej objaśniane przepisy rozporządzenia, jako aktywa finansowe dostępne do sprzedaży mogą być zakwalifikowane również tytuły uczestnictwa w instytucjach wspólnego inwestowania oraz certyfikaty inwestycyjne funduszy inwestycyjnych, jeżeli nie zostały zaliczone do kategorii przeznaczonych do obrotu.

Przekwalifikowanie aktywów finansowych

Klasyfikacja do jednej z czterech opisanych kategorii jest dokonywana w momencie początkowego ujęcia nabytego bądź powstałego składnika aktywów finansowych. Późniejsze ich przekwalifikowanie jest możliwe w wyjątkowych przypadkach.

Należy tu pamiętać o obligatoryjnym przekwalifikowaniu aktywów finansowych zaliczonych do „utrzymywanych do terminu wymagalności”, jeżeli w wyniku przedterminowego zbycia, a także wymiany czy wykonania opcji sprzedaży naruszono warunki przewidziane dla tej kategorii i jednostka została objęta zakazem jej wykorzystywania. Wówczas pozostające w tej kategorii aktywa finansowe muszą być przeniesione do „dostępnych do sprzedaży”. Jeśli natomiast upłynie okres obowiązywania zakazu wykorzystywania kategorii „utrzymywanych do terminu wymagalności”, jednostka może ująć posiadane aktywa finansowe w tej kategorii, o ile spełniają warunki kwalifikacji.

Poza powyższą sytuacją późniejsze przekwalifikowanie jest możliwe jedynie w odniesieniu do aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu[8]. Rozporządzenie wskazuje bowiem, że jeżeli aktywa finansowe zaliczone w momencie początkowego ujęcia do „przeznaczonych do obrotu” przestały być utrzymywane z zamiarem zbycia w krótkim okresie lub przestały być częścią portfela utrzymywanego dla realizacji krótkoterminowych korzyści, to mogą być przekwalifikowane do pożyczek udzielonych i należności własnych albo do aktywów finansowych utrzymywanych do terminu wymagalności bądź do aktywów dostępnych do sprzedaży.

Do pożyczek udzielonych i należności własnych mogą być przekwalifikowane jedynie aktywa finansowe spełniające definicję tej kategorii, o ile jednostka ma zamiar i możliwość utrzymania ich w dającej się przewidzieć przyszłości bądź do terminu ich wymagalności.

Aktywa finansowe przeznaczone do obrotu mogą być przeniesione do aktywów finansowych utrzymywanych do terminu wymagalności albo do aktywów finansowych dostępnych do sprzedaży, jedynie w okolicznościach wynikających z odosobnionego zdarzenia, które nie podlega kontroli jednostki, nie jest zdarzeniem powtarzającym się i którego nie można było przewidzieć na podstawie racjonalnych przesłanek w momencie początkowego ujęcia instrumentu[9].

Przekwalifikowanie z kategorii aktywów przeznaczonych do obrotu jest zatem możliwe, chociaż w praktyce będzie raczej sporadyczne. Nie wchodzi natomiast w grę przekwalifikowanie określonych składników do aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu, jeżeli zostały one wcześniej zaliczone do innej kategorii.