Wycena metodą praw własności udziałów w jednostce podporządkowanej

Za punkt wyjścia zostały przyjęte przepisy uor. Rozwiązania MSR/MSSF (dopuszczone do stosowania w UE) stanowią jedynie pomoc przy wyjaśnianiu zagadnienia.

W myśl uor przez „metodę praw własności” (MPW) rozumie się przyjętą przez jednostkę dominującą, wspólnika jednostki współzależnej lub znaczącego inwestora metodę wyceny udziałów w aktywach netto jednostki podporządkowanej (zależnej, współzależnej lub stowarzyszonej), z uwzględnieniem wartości firmy lub ujemnej wartości firmy, ustalonych na dzień objęcia kontroli, współkontroli bądź wywierania znaczącego wpływu.

Na dzień bilansowy, na który sporządza się sprawozdanie finansowe (sf), aktualizuje się wartość początkową udziału o zmiany zarówno wartości aktywów netto jednostki podporządkowanej, jakie nastąpiły w okresie sprawozdawczym, wynikające z osiągniętego wyniku finansowego, skorygowanego o odpis raty wartości firmy lub ujemnej wartości firmy, przypadający na dany okres sprawozdawczy, jak i wszelkie inne zmiany, w tym wynikające z rozliczeń z jednostką dominującą, wspólnikiem jednostki współzależnej lub znaczącym inwestorem (art. 3 ust. 1 pkt 47 uor).

Z kolei zgodnie z art. 28 ust. 1 pkt 4 uor udziały w jednostkach podporządkowanych można również wykazywać, stosując MPW. Metoda ta polega zatem – w zasadzie – na ujmowaniu i wycenie, dla celów sprawozdawczych, inwestycji finansowych (głównie udziałów w kapitale innej jednostki) w cenie nabycia udziałów[1], powiększonej o kwotę zmiany wartości aktywów netto jednostki podporządkowanej, jaka nastąpiła od dnia początkowego ujęcia inwestycji do dnia bilansowego, przypadającej na posiadane udziały.

Jeśli przy nabyciu i rozliczeniu wartości tych udziałów powstaje wartość firmy, to nie jest wyodrębniana z ceny ich nabycia. Gdy jest to ujemna wartość firmy, wówczas wartość początkową inwestycji zmniejsza się o ustaloną na ten moment ujemną wartość firmy; drugostronnie ujemną wartość firmy wykazuje się w pasywach bilansu.

W myśl MSR, od czasu przyjęcia w 2004 r. MSSF 3 Połączenia jednostek gospodarczych, ujemną różnicę między ceną nabycia a przypadającą na nabyte instrumenty kapitałowe (zwykle udziały/akcje) wartością aktywów netto jednostki stowarzyszonej lub wspólnego przedsięwzięcia odnosi się w całości na wynik finansowy okresu sprawozdawczego, w którym nastąpiło podporządkowanie jednostki[2].

Na wartość bilansową udziałów, wycenianych w myśl uor metodą praw własności, wpływają także odpis wartości firmy (odpowiednio dodatniej lub ujemnej), powstałej przy nabyciu udziałów, oraz ew. korekty z tytułu wyników na transakcjach zawartych między jednostką dominującą a jednostkami podporządkowanymi. Tak ustalona wartość udziałów poddawana jest jeszcze testowi na ew. utratę wartości. Jeśli potwierdzi on utratę wartości, stratę z tego tytułu odnosi się na wynik finansowy okresu, w którym utrata by nastąpiła.

W przypadku skonsolidowanych sprawozdań finansowych (ssf) MPW stanowi alternatywę dla innych, przewidzianych w uor, metod wykazywania wartości udziałów w jednostkach podporządkowanych, korygowanej o bieżącą wartość aktywów netto, jakimi są: klasyczna metoda konsolidacji pełnej, metoda konsolidacji proporcjonalnej czy metoda podmiotowej konsolidacji pełnej[3]. Wszystkie wymienione metody, zastosowane przez tę samą jednostkę gospodarczą, dają identyczny rezultat w odniesieniu do kwoty wyniku i kapitału: skonsolidowany wynik finansowy oraz skonsolidowany kapitał własny zawsze powinny być takie same. Co więcej, taka sama będzie również wartość inwestycji w danej jednostce podporządkowanej, tyle że przedstawiona w inny sposób w ssf. Sprawia to, że prawidłowość zastosowania bardziej skomplikowanych metod konsolidacji można zweryfikować, stosując właśnie MPW[4].

MPW stała się elementem polskich przepisów o rachunkowości od chwili uchwalenia uor, a więc od września 1994 r. Zasady stosowania tej metody niewiele się zmieniły od tamtego czasu. Największe zmiany wprowadziła nowelizacja uor w 2000 r. Jej pozostałe zmiany dotyczące MPW nie były istotne. Mimo że istota MPW nie uległa zmianie, to wprowadzenie do uor przepisów poświęconych łączeniu spółek (dodany rozdz. 4a) wyznaczyło parametry stanowiące integralne elementy MPW. Są to zasady: ustalania ceny nabycia udziałów, ustalania zakresu i wartości aktywów netto spółki podporządkowanej, ustalania oraz rozliczania w czasie dodatniej i ujemnej wartości firmy. Wykaz zmian uor dotyczących MPW przedstawia tabela 1.

MPW stosuje się także do wyceny udziałów w jednostkach stowarzyszonych oraz współzależnych przy sporządzaniu skonsolidowanych bilansów przez jednostki samorządu terytorialnego. W tym przypadku obowiązują takie same zasady, jak przy sporządzaniu ssf (§ 29 rozporządzenia z 13.09.2017 r.).

Przykład zastosowania MPW

W celu zobrazowania istoty MPW prześledźmy prosty przykład liczbowy. Następnie odniesiemy się do niektórych przepisów uor, aby rozwiać ew. wątpliwości co do zawartych w przykładzie rozwiązań. Dla uproszczenia pomijamy na razie problematykę odroczonego podatku dochodowego.

Stosowanie MPW w myśl uor

Definicję MPW, o czym była już mowa, zawiera art. 3 ust. 1 pkt 47 uor, natomiast ogólne procedury jej stosowania określają art. 63 uor oraz rozporządzenie o konsolidacji[7].

Przytoczone przepisy uor pozwalają na stosowanie przez inwestora (jednostkę nadrzędną) MPW przy sporządzaniu:

• jednostkowego sf (art. 45 uor); możliwa jest wycena metodą praw własności udziałów w jednostkach podporządkowanych każdego typu: zależnych, współzależnych lub stowarzyszonych, pod warunkiem pełnej jednolitości jej stosowania; udziały w każdej z tych jednostek wycenia się zatem metodą praw własności, bez względu na to, czy inwestor sporządza ssf, czy nie, a w razie sporządzania ssf – bez względu na zastosowaną metodę konsolidacji danych finansowych danej jednostki; nie może to jednak powodować, że udziały w niektórych jednostkach nie byłyby objęte konsolidacją w ogóle (i na skutek tego wyceniane w cenie nabycia lub w wartości godziwej), gdyż przy sporządzaniu ssf zastosowania wymagają zasady (polityka) rachunkowości, zgodne z zasadami (polityką) rachunkowości jednostki dominującej;
• ssf grupy kapitałowej (art. 55 uor).

W przypadku ssf MPW stosuje się do ujęcia udziałów kapitałowych w jednostkach:

• współzależnych – jako alternatywę metody proporcjonalnej (art. 59 ust. 2 uor),
• stowarzyszonych (art. 59 ust. 3 uor),
• zależnych – w razie poważnych długoterminowych ograniczeń w sprawowaniu nad nimi kontroli (także współkontroli), o ile dane takich jednostek były w roku ubiegłym (lub w latach ubiegłych) konsolidowane metodą pełną (odpowiednio metodą proporcjonalną), a ograniczenie w sprawowaniu kontroli pozwala na współkontrolę bądź wywieranie znaczącego wpływu (art. 59 ust. 6 uor); jeśli dane takich jednostek nie były poprzednio konsolidowane, to można do ich wyceny zastosować MPW (art. 57 uor).

Elementy procedury nieodzownej do stosowania MPW w myśl uor – na tle MSR

Bez względu na to, czy MPW stosuje się przy sporządzaniu sf w myśl uor, czy MSR, sposób wyceny udziałów w różnych typach jednostek podporządkowanych, posiadanych przez inwestora sporządzającego sf, wykazuje wiele cech wspólnych. Wspólne cechy (elementy) MPW to:

1. Zasady ustalania ceny nabycia (kosztu nabycia) udziałów na potrzeby MPW. Cena ta oprócz ceny zakupu obejmuje koszty bezpośrednio związane z nabyciem udziałów, w tym koszty: ekspertyz, wyceny, wynagrodzeń rzeczoznawców, doradców, audytorów, i tym podobne koszty osobowe. Przyjmuje się przy tym, że koszty takie nie mogą zostać aktywowane w okresach wcześniejszych niż okres, w którym nastąpiło podporządkowanie jednostki.

2.Rozliczenie ceny nabycia udziałów na poszczególne, nabyte za te udziały, składniki aktywów netto jednostki podporządkowanej. Wymaga to zidentyfikowania (ujęcia) i wyceny w wartości godziwej aktywów netto – na dzień podporządkowania. Zakres identyfikowanych pozycji aktywów netto w myśl uor i MSR się różni, np. MSR obligują do rozliczenia w cenie nabycia udziałów także niektórych zobowiązań warunkowych jednostki podporządkowanej, ale nie zezwalają na rozliczenie w niej rezerw tworzonych na zakładaną restrukturyzację jednostki; w myśl uor jest odwrotnie. Zachodzą też dość istotne różnice w podstawach przyjmowanych do wyceny w wartościach godziwych: w myśl uor do rozliczenia ceny nabycia udziałów stosuje się podstawy określone w art. 44b ust. 4, natomiast zgodnie z MSR szacowanie wartości godziwej następuje stosownie do MSSF 13 Wycena w wartości godziwej, z uwzględnieniem pewnych modyfikacji, określonych w MSSF 3.

Przy rozliczaniu ceny nabycia udziałów uwzględnia się:

• różnice przejściowe, powstałe w wyniku ujęcia skutków nowych transakcji w poszczególnych pozycjach bilansu; chodzi o ujęcie różnic przejściowych, które dotyczą:

• nowych aktywów i zobowiązań zidentyfikowanych w toku rozliczenia ceny nabycia udziałów oraz
• przeszacowanych pozycji bilansu, które już były wykazywane przez jednostkę, ale w innej kwocie, niż wynika to z rozliczenia ceny nabycia udziałów, obligującej do nadania im wartości godziwych, a zatem przeszacowania poszczególnych pozycji bilansu do ich wartości godziwych; powoduje to ujęcie dodatkowych aktywów lub odpowiednio rezerw z tytułu odroczonego podatku dochodowego, rozliczanych następnie według ogólnych zasad; jednak zarówno KSR 2 Podatek dochodowy, jak i MSR 12 Podatek dochodowy zezwalają na odstąpienie od ustalania aktywów lub rezerw na odroczony podatek dochodowy z tytułu różnicy przejściowej między księgową i podatkową wartością inwestycji;

• wymóg wyceny aktywów netto jednostki podporządkowanej i ich zmian zgodnie z zasadami (polityką) rachunkowości stosowanymi do zdarzeń i procesów zachodzących w podobnych warunkach i okolicznościach; w praktyce w wielu przypadkach może to być trudne, szczególnie gdy inwestor sporządza sprawozdania zgodnie z MSR, a jednostka stowarzyszona nie jest do tego uprawniona;
• wymóg niekompensowania nabytej dodatniej i przejętej ujemnej wartości firmy jednostki podporządkowanej, powstałej przy zakupie oddzielnie nabywanych transz (pakietów) udziałów w tej samej jednostce podporządkowanej (w myśl MSR wartość firmy/zysk na okazyjnym nabyciu ustala się jedynie raz, na moment podporządkowania jednostki, gdyż wcześniej posiadane udziały podlegają na dzień podporządkowania przecenie do ich wartości godziwej);
• możliwość prowizorycznego i później ostatecznego rozliczenia ceny nabycia (kosztu nabycia) udziałów; według uor możliwe jest ostateczne rozliczenie wraz z odniesieniem skutków rozliczenia do końca tego okresu rocznego, w którym nastąpiło nabycie (w myśl MSR okres ten wynosi 12 mies. od dnia nabycia);
• dywidendy wypłacone z tytułu podziału zysków, w tym za okresy sprzed podporządkowania; wpływają one na obniżenie bilansowej wartości udziałów i zysku; przychody z dywidend obniżają wartość bilansową udziałów, a wobec ich wyeliminowania z przychodów finansowych inwestora obniżają jego zysk okresu (a zatem także zysk skonsolidowany);
• skutki zmian wartości aktywów netto jednostki podporządkowanej, jakie nastąpiły od dnia nabycia udziałów (a dokładnie dnia rozpoczęcia wywierania znaczącego wpływu lub sprawowania współkontroli nad jednostką współzależną/wspólnym przedsięwzięciem) do dnia bilansowego (sprawozdawczego); odnosi się je na wykazywaną w sf wartość udziałów i odpowiednio na wynik finansowy lub bezpośrednio na kapitał własny (w przypadku MSR są to inne składniki całkowitego dochodu).

3. Naliczanie należnego z tytułu inwestycji udziału w wyniku finansowym jednostki podporządkowanej. Konieczne jest wtedy:

a) wyeliminowanie aktywowanych skutków wzajemnych transakcji między inwestorem a jednostką podporządkowaną, przeprowadzonych w okresie sprawozdawczym, w procencie odpowiadającym temu, jaki stanowią posiadane udziały w kapitale zakładowym ogółem; eliminacji dokonuje się bez względu na kierunek przemieszczenia zysków lub strat (sprzedaż „oddolna” lub „odgórna”),

b) uwzględnienie w pierwszej kolejności udziałów w zyskach, przypadających na udziały (akcje) uprzywilejowane,

c) zaprzestanie uznawania udziałów i obciążanie zysku/straty okresu, w przypadku gdy jednostka podporządkowana ponosi straty, co mogłoby powodować wycenę posiadanych udziałów w ujemnej wartości, mimo że inwestor nie jest zobligowany do pokrycia strat jednostki podporządkowanej.

4. Konieczność poddania wartości bilansowej inwestycji, ustalonej metodą praw własności, testowi na okoliczność możliwej utraty wartości przez tę inwestycję (zasady i procedury takiego działania w myśl uor i MSR się różnią).

5. Zaprzestanie stosowania MPW w razie utraty możliwości wywierania znaczącego wpływu (odpowiednio współkontrolowania jednostki nieprzeradzającego się w możliwość wywierania na nią znaczącego wpływu).

Rozwiązania uor i MSR dotyczące stosowania MPW wykazują też dość istotne różnice. Niektóre z nich nie wynikają wprost z MPW, lecz z ogólnych koncepcji i rozwiązań przyjętych w obu, częściowo odmiennych od siebie systemach rachunkowości, czyli właśnie w uor i MSR. Przykładowo odnosi się to do zasad rozliczania skutków połączeń gospodarczych (rozdz. 4a uor vs. MSSF 3 Połączenia jednostek gospodarczych). Różnice dotyczą przede wszystkim:

1. Podejścia do ujęcia i wyceny – na potrzeby rozliczenia ceny nabycia udziałów – wartości niematerialnych i prawnych w przypadku ustalenia ujemnej wartości firmy/zysku na okazyjnym nabyciu. Uor obliguje do nawet całkowitego zignorowania wyceny tych wartości niematerialnych i prawnych, których wartości godziwe zostały ustalone w drodze oszacowania eksperckiego, a nie na postawie notowań na aktywnym rynku (art. 44b ust. 4 pkt 8 uor); MSR takiego ograniczenia nie zawierają.

2. Obciążania inwestycji i odpowiednio udziału w zyskach/stratach okresu amortyzacją nabytej wartości firmy jednostki podporządkowanej – do tego obliguje uor, a MSR na to nie zezwala.

3. Czasu lub momentu uznawania inwestycji (udziałów) odpisem ujemnej wartości firmy/zysku na okazyjnym nabyciu jednostki podporządkowanej. W myśl uor odpis taki następuje systematycznie, przez dłuższy czas, według dość skomplikowanej procedury: maksymalny okres rozliczenia wynika ze średniego okresu amortyzacji aktywów trwałych jednostki podporządkowanej podlegających amortyzacji oraz wysokości dodatkowych kosztów lub strat, związanych z podporządkowaniem jednostki, na które nie można utworzyć stosownej rezerwy lub nie można ich uznać za element ceny nabycia (kosztu nabycia). Zgodnie z MSR powstała przy nabyciu udziałów ujemna różnica między ceną nabycia (kosztem nabycia) a przypisaną kwotą aktywów netto jednostki podporządkowanej stanowi zysk na okazyjnym nabyciu, odnoszony w całości na wynik finansowy okresu, w którym nastąpiło podporządkowanie jednostki. W rezultacie zysk taki, w myśl MSR, w całości jednorazowo zwiększa cenę nabycia inwestycji, podczas gdy zgodnie z uor jest on przenoszony stopniowo na inwestycję, wobec rozliczania ujemnej wartości firmy w czasie drogą odpisów na wynik finansowy.

4. Odniesienia strat jednostki podporządkowanej na udziały i inne długoterminowe instrumenty finansowe wyemitowane przez tę jednostkę, w przypadku gdy inwestor posiada także instrumenty. W świetle uor posiadanie przez inwestora – oprócz udziałów – innych instrumentów nie jest brane pod uwagę przy pokrywaniu strat jednostki podporządkowanej. Natomiast w myśl MSR wartość tych instrumentów finansowych może zmniejszać przypisywany im dodatkowo udział w stratach, jakie w okresie poniosła jednostka podporządkowana (np. jeśli udział w stracie jednostki podporządkowanej wynosi 40 000 zł, inwestor posiada zaś udziały o wartości bilansowej 30 000 zł przed odniesieniem na nie strat jednostki podporządkowanej oraz posiada wyemitowane przez tę samą jednostkę obligacje o wartości bilansowej 25 000 zł, to – nie będąc zobowiązanym do pokrycia strat tej jednostki – zgodnie z uor ujmie jedynie 30 000 zł strat; w myśl MSR ujmie całą stratę, wskutek czego udział w jednostce wykaże wartość zerową, zaś obligacje zostaną wycenione na 15 000 zł).

5. Podejścia do szacowania utraty wartości przez inwestycję rozliczaną metodą praw własności przy dokonywaniu odpowiedniego testu. Zgodnie z uor utratę nabytej wartości firmy netto jednostki podporządkowanej i wartość inwestycji (udziałów) w niej szacuje się oddzielnie. Natomiast według MSR szacuje się utratę wartości całej inwestycji, a nie nabytej wartości firmy, która może być zawarta w cenie nabycia udziałów. W zasadzie przeprowadzenie testu sprawdzającego, czy doszło do utraty wartości inwestycji, może wykazać taki sam rezultat, o ile wartość bilansowa inwestycji oraz poddawana oddzielnemu testowi wartość firmy będą odnoszone do wartości odzyskiwalnej całej jednostki podporządkowanej, widzianej jako ośrodek przynoszący korzyści ekonomiczne (wypracowujący środki pieniężne), któremu można przypisać wartość firmy (odpowiednie zastosowanie mają tu postanowienia MSR 36 Utrata wartości aktywów oraz KSR 4 Utrata wartości aktywów, dotyczące szacowania utraty wartości udziałów).

Pewne różnice, raczej niewielkie, między uor a MSR dotyczą prezentacji sf. Sprowadzają się one do prezentacji:

• w myśl uor długoterminowych inwestycji w jednostkach podporządkowanych w podziale na rodzaje udziałów (kapitałowe, inne); zgodnie z MSR wykazuje się je łącznie,
• udziału w zysku/stracie okresu jednostki podporządkowanej; w myśl uor ujmuje się je bezpośrednio w kapitale własnym; według MSR wykazuje się je także w sprawozdaniu z całkowitego dochodu, w którym udziały prezentowane są jako inny składnik całkowitego dochodu; zgodnie z uor inne dochody (zysk lub strata) niezaliczone do wyniku finansowego prezentuje się wyłącznie w kapitale własnym; uor nie przewiduje sporządzania sprawozdania z całkowitego dochodu.

Przykład liczbowy

Wyjaśnienie sposobu stosowania metody praw własności przy sporządzaniu sf zgodnie z uor obrazuje poniższy przykład[8]. Dla zwiększenia przejrzystości przyjętych procedur przyjęto, że inwestor posiada udziały tylko w jednej jednostce stowarzyszonej. Pominięto pełną prezentację sf oraz wykazywanie danych porównawczych za poprzedni rok obrotowy.

W dalszej części przykładu odniosę się do sporządzenia ssf przy założeniu, że inwestor ujmuje inwestycję w księgach rachunkowych w jej cenie nabycia.

Założenia

1. DELTA S.A. nabyła 3.01.2018 r. (za 185 000 zł) 40 000 akcji SIGMA S.A. z prawem głosu; stanowią one 40% wyemitowanych dotąd 100 000 akcji, co daje spółce DELTA 40-procentowy udział w aktywach netto spółki SIGMA. W związku z nabyciem udziałów DELTA poniosła dodatkowo koszty bezpośrednie w kwocie 15 000 zł. Liczba nabytych udziałów z prawami głosu, wobec niewystępujących ograniczeń co do wykonywania płynących z nich praw, nie daje podstaw do twierdzenia, że DELTA nie może wywierać znaczącego wpływu na spółkę SIGMA.

2. Na kapitał własny spółki SIGMA (340 000 zł) w dniu nabycia jej akcji przez spółkę DELTA składały się:

• kapitał akcyjny – 100 000 zł (100 000 akcji × 1 zł),
• kapitał zapasowy z tytułu agio uzyskanego z emisji akcji – 12 000 zł,
• inny kapitał zapasowy – 148 000 zł,
• niepodzielone zyski z lat ubiegłych – 50 000 zł,
• wynik finansowy za 2017 r. (zysk) – 30 000 zł.

3. Decyzją walnego zgromadzenia akcjonariuszy spółki SIGMA, w którym uczestniczył już przedstawiciel spółki DELTA, wynik finansowy za 2017 r. (zysk netto 30 000 zł) oraz niepodzielone zyski z lat ubiegłych (50 000 zł) zostały łącznie przeznaczone na zwiększenie kapitału zapasowego – 60 000 zł, oraz na inne wydatki 20 000 zł (wypłaty z zysku dla pracowników i kierownictwa, wsparcie organizacji pozarządowych). Nie przewidziano wypłaty dywidendy. Gdyby nastąpiła jej wypłata, otrzymana przez spółkę DELTA dywidenda z zysku spółki SIGMA byłaby ujęta jako korekta ceny nabycia udziałów, a nie jako przychód finansowy okresu.

4. Uproszczone rachunki zysków i strat oraz bilanse spółek DELTA i SIGMA, sporządzone na 31.12.2018 i 31.12.2019 r. zestawiono w tabelach 3 i 4. W przypadku spółki DELTA dane za 2019 r. są prezentowane w taki sposób, jakby spółka wyceniła udziały w spółce SIGMA w cenach nabycia.

5. Zestawienie zmian w kapitałach własnych spółek DELTA i SIGMA (uproszczone, tj. bez podziału na poszczególne pozycje kapitałów własnych, których stany i ich zmiany dotyczą), sporządzone za 2019 r., przedstawia tabela 5.

6. Uproszczony rachunek przepływów pieniężnych spółki DELTA za 2019 r., sporządzony metodą pośrednią, przedstawia tabela 6. Rachunek przepływów pieniężnych spółki SIGMA nie jest prezentowany, gdyż nie wywiera wpływu na rachunek przepływów pieniężnych spółki DELTA. Przepływy pieniężne spółki SIGMA nie są ani konsolidowane, ani w inny sposób korelowane z przepływami spółki DELTA.

7. Na dzień nabycia przez spółkę DELTA akcji spółki SIGMA, szacując wartość godziwą aktywów netto spółki SIGMA, stwierdzono, że:

• wartość godziwa gruntów, utrzymywanych w celach inwestycyjnych, jest wyższa od ich wartości bilansowej o 10 000 zł,
• wartość godziwa posiadanego budynku administracyjnego jest wyższa od jego wartości bilansowej netto o 30 000 zł; budynek ten będzie amortyzowany metodą liniową jeszcze przez 5 lat,
• w księgach spółki SIGMA nie ujęto znaku towarowego i know-how; ze względu na trudności z wiarygodnym oszacowaniem ich wartości godziwej odstąpiono od ich ujęcia.

8. Przeprowadzona analiza i wycena na 31.12.2018 r. nie wykazały zmian wartości rynkowej posiadanych gruntów. Natomiast na 31.12.2019 r. stwierdzono wzrost ich wartości o 5000 zł w stosunku do wyceny z dnia nabycia udziałów w spółce.

9. W bilansie otwarcia spółki DELTA na 1.01.2019 r. figurują zapasy towarów, pochodzące z zakupów dokonanych w spółce SIGMA w 2018 r. Jak ustalono, wartość zapasu obejmuje marżę zysku wynoszącą 6100 zł. W poprzednim roku (2017) nie doszło do żadnych transakcji handlowych między spółkami.

10. W 2019 r. DELTA kupiła od spółki SIGMA wyroby gotowe za 260 000 zł (netto, bez VAT). SIGMA naliczyła ogólnie przyjętą na rynku marżę handlową w wysokości 25%, ustalaną w procencie kosztów wytworzenia wyrobów. Na koniec 2019 r. w magazynie spółki DELTA pozostała 1/4 wyrobów (towarów) nabytych od spółki SIGMA. Reszta zapasów została w całości odsprzedana odbiorcom zewnętrznym.

11. W związku ze sprzedażą przez spółkę SIGMA wyrobów spółce DELTA, na koniec 2019 r. rozrachunki obu stron wykazują saldo z tytułu dostaw i usług. Według uzgodnień stron należności spółki SIGMA (i zobowiązanie spółki DELTA) z tego tytułu na 31.12.2020 r. wynosiły 40 000 zł. Należności te zostały w całości spłacone 10.02.2020 r. Dla stosowania MPW informacja ta w zasadzie nie ma znaczenia, gdyż zarówno tego rodzaju rozrachunki, jak i inne wzajemne rozrachunki nie podlegają eliminacjom przy stosowaniu tej metody.

12. Walne zgromadzenie akcjonariuszy spółki SIGMA 31.05.2019 r. zatwierdziło sf oraz podjęło decyzję o podziale wyniku finansowego za 2018 r. (80 000 zł). Na dywidendy przeznaczono 28 000 zł, zaś na inne cele – 20 000 zł (wypłaty z zysku dla pracowników i kierownictwa, wsparcie organizacji pozarządowych). Resztę, w kwocie 32 000 zł, przeznaczono na zwiększenie kapitału zapasowego.

13. DELTA w swoich jednostkowych sf udziały w jednostkach podporządkowanych wykazywała dotychczas w cenach nabycia. Z początkiem 2019 r. postanowiła zmienić zasadę ich wyceny i przeszła na stosownie MPW. W opisie przyjętych zasad (polityce) rachunkowości nastąpiły odpowiednie zmiany.

14. Zyski (dochód) spółek DELTA i SIGMA są obciążane podatkiem dochodowym 19%.

15. DELTA przyjęła 4-letni okres amortyzacji nabytej wartości firmy spółki SIGMA. Testy na utratę wartości inwestycji wskazały, że wartość odzyskiwalna inwestycji w spółce SIGMA wynosi na koniec 2019 r. nie mniej niż 280 000 zł. Wyższa księgowa wartość inwestycji od ustalonej na podstawie testu, wymaga skorygowania wyceny bilansowej inwestycji do wysokości wartości odzyskiwalnej.

16. Zasady (polityka) rachunkowości stosowane przez spółki DELTA i SIGMA są na tyle zbieżne, że skutki odmienności tych zasad nie są istotne. Założenia tego nie można przyjąć jedynie w stosunku do inwestycji w nieruchomości (w postaci gruntów). DELTA wycenia je w cenach rynkowych lub w inaczej ustalonej wartości godziwej, zaś SIGMA – w cenach nabycia.

Wykazanie przez spółkę DELTA w jej sf udziałów w spółce SIGMA przy zastosowaniu MPW

Dla sporządzenia sf spółki DELTA przy zastosowaniu MPW konieczne jest ustalenie wartości bilansowej udziałów w spółce SIGMA na koniec lat 2018 i 2019. Wymagane są:

A. Ustalenie wartości aktywów netto spółki SIGMA na dzień nabycia udziałów:

B. Ustalenie wartości spółki SIGMA – wartości początkowej, odpisów amortyzacyjnych i wartości bilansowej na dzień nabycia udziałów, kończący lata 2018 i 2019:

C. Ustalenie wartości udziałów w spółce SIGMA na koniec 2018 r.

Mimo że w przykładzie pokazano jedynie dane finansowe spółki DELTA za 2018 r., bez danych porównawczych, to ustalenie ich jest niezbędne ze względu na konieczność poprawnego ujęcia skutków zmian wartości inwestycji do końca poprzedniego roku (2018) we właściwych pozycjach kapitału własnego.

D. Ustalenie wysokości kapitału z aktualizacji wyceny, kapitału zapasowego i zysku spółki DELTA na 31.12.2018 r., z tytułu udziału w spółce SIGMA.

Z wyliczeń wynika, że całkowita zmiana wartości udziałów w spółce SIGMA do końca 2018 r. wyniosła 15 320 zł (pkt C). Z kwoty tej na kapitał z aktualizacji wyceny przypada 8000 zł (20 000 × 40%), a zatem na inne zmiany – 7320 zł. Jeżeli udział spółki DELTA w zysku spółki SIGMA za 2018 r. wynosi 15 320 zł [(80 000 – 6000 + 1140 – 6100 + 1160) × 40% – 12 760], to różnica (–) 8000 zł stanowi kwotę dodatkowej zmiany wartości udziałów na koniec 2018 r. Wynika ona z rozdysponowania części zysków z lat ubiegłych na wypłaty inne niż dywidendy, co oznacza, że uszczupleniu ulegają zyski z lat ubiegłych, które mogłyby zasilić kapitał zapasowy, ale tak się nie stało. Stąd, wobec poniesienia wydatków spowodowanych podziałem zysków lat ubiegłych, konieczne jest pomniejszenie kapitału zapasowego spółki DELTA.

Odrębnym zagadnieniem jest ujęcie ew. rezerwy na odroczony podatek dochodowy, wobec różnicy między ceną nabycia udziałów (podstawą podatkowej wyceny inwestycji w spółce SIGMA) a ich wartością księgową. Rezerwa na podatek odroczony z tytułu wyceny inwestycji wyniosłaby 6855 zł (36 080 × 19%). Uwagę zwraca podstawa naliczenia rezerwy. Nie jest nią bowiem łączna kwota różnicy, a jedynie ta jej część, którą można uznać za przejściową. Nie można więc do podstawy naliczenia rezerwy zaliczać obciążenia inwestycji odpisem wartości firmy, jest to bowiem różnica trwała. Ujęcie podatkowych skutków różnic przejściowych obrazuje schemat 1.

Zapis transakcji kursywą wynika z wytycznych Komitetu Standardów Rachunkowości, zawartych w pkt 16.8 i 16.12 KSR 2 Podatek dochodowy. Zarząd spółki DELTA może bowiem – w pewnych okolicznościach – przyjąć w swoich zasadach (polityce) rachunkowości, że odstępuje od ujmowania rezerw i aktywów na odroczony podatek dochodowy, wynikający z wyceny inwestycji metodą praw własności. Przyjmijmy, że taką właśnie decyzję, popartą spełnieniem warunków, o których stanowi KSR 2, podjął zarząd spółki DELTA[9].

Uwzględniając powyższe, niezbędne korekty, uaktualniające wartość udziałów w spółce SIGMA, na 1.01.2019 r. przedstawia schemat 2.

E. Dodatkowe rozliczenia wyniku finansowego spółki SIGMA za 2019 r., niezbędne do ujęcia należnego udziału 40%:

a) ustalenie zysku „tkwiącego” w spółce DELTA w zapasie końcowym wyrobów nabytych od spółki SIGMA (pkt 10 założeń):

• kwota zrealizowanej przez spółkę SIGMA marży zysku na sprzedaży wyrobów spółce DELTA: 260 000 × 25/125 = 52 000 zł,
• kwota marży zysku zawarta w zapasie końcowym towarów w spółce DELTA: 52 000 × 1/4 = 13 000 zł;

b) ujęcie aktywów z tytułu odroczonego podatku, powstałych na skutek eliminacji zysku na sprzedaży wewnętrznej: 13 000 × 19% = 2470 zł;

c) ujęcie aktywowanego zysku na sprzedaży bieżącego roku, uwzględniającego rozliczenie skutków podatkowych eliminacji w ubiegłym roku marży zysku na sprzedaży: 6100 – 6100 × 19% = 4940 zł;

d) ujęcie dodatkowej amortyzacji 6000 zł (30 000 : 5) i rozwiązanie części rezerwy na podatek odroczony w związku z rozliczeniem części różnic z wyceny budynku administracyjnego: 1140 zł (6000 × 19%);

e) ujęcie skutków przeszacowania gruntów (inwestycji w nieruchomości) z uwzględnieniem skutków podatkowych (pkt 8 założeń): 5000 – 5000 × 19% = 4050 zł.

Skorygowany zysk spółki SIGMA za 2019 r., stanowiący podstawę obliczenia udziału w nim spółki DELTA, wynosi zatem: 88 000 – 13 000 + 2470 + 4940 – 6000 + 1140 + 4050 = 81 600 zł.

F. Wartość udziałów w spółce SIGMA na koniec 2019 r.:

Wyliczona metodą praw własności wartość udziałów jest niższa od wartości odzyskiwalnej inwestycji w spółce SIGMA, którą ustalono na 280 000 zł (pkt 15 założeń). Nie ma zatem potrzeby dokonywania odpisu z tytułu trwałej utraty wartości. Nie doszło do niej. Gdyby zachodziła sytuacja przeciwna, niezbędne byłoby dokonanie w ciężar wyniku finansowego spółki DELTA odpisu doprowadzającego wartość inwestycji do wartości odzyskiwalnej.

Warto podkreślić, że spółka DELTA zdecydowała się zastosować do wyceny inwestycji (udziałów) MPW od początku 2019 r. Oznacza to, że w sf sporządzonych za 2019 r. i lata następne dywidendy nie będą już ujmowane w sposób stosowany w przypadku wyceny inwestycji w cenie nabycia.

Korekty spowodowane zastosowaniem MPW, co w przykładzie jest równoznaczne z uwzględnieniem podziału zysku spółki SIGMA w 2018 r. oraz uznaniem należnego spółce DELTA udziału w jej zyskach za 2019 r. – przedstawia schemat 3.

Zestawienie korekt rachunków zysków i strat spółki DELTA dla ujęcia udziałów w spółce SIGMA metodą praw własności przedstawia tabela 7.

Tabela 8 przedstawia z kolei zestawienie korekt bilansu spółki DELTA wywołanych ujęciem udziałów w spółce SIGMA metodą praw własności zamiast w cenie ich nabycia. W tabeli tej wykazano sumaryczne korekty rachunku zysków i strat oznaczone jako (*), które dotyczą ujęcia udziału w zyskach spółki SIGMA oraz wyłączenia z przychodów finansowych spółki DELTA dywidendy z zysku 2018 r.

Dane, zawarte w ostatnich kolumnach arkuszy korekt, pozwalają na prezentację rachunku zysków i strat oraz bilansu spółki DELTA, w których dane spółki SIGMA (według stanu na koniec 2019 r.) ujęto metodą praw własności. Porównanie liczb figurujących w pierwszej i ostatniej (4) kolumnie arkuszy korekt daje pogląd na zmiany, jakie wywołuje stosowanie MPW.

G. Zestawienie zmian w kapitałach własnych spółki DELTA

Sporządzając zestawienie zmian w kapitale własnym spółki DELTA, należy uwzględnić zmianę metody wyceny udziałów w spółce SIGMA. W tym celu do poszczególnych pozycji kapitałów (na początek i koniec okresu) oraz tytułów tych zmian dolicza się kwoty kapitałów spółki SIGMA, przypisane spółce DELTA, a więc także jej akcjonariuszom. Dotyczy to skumulowanych zysków z lat ubiegłych oraz zysków (i strat) ujmowanych bezpośrednio w kapitale własnym (w tym przypadku z tytułu przeszacowania aktywów finansowych w korespondencji z kapitałem z aktualizacji wyceny) z uwzględnieniem zmian, jakie nastąpiły w 2019 r. Dotyczą one udziału w zyskach z tego roku i ujęcia skutków wypłat części zysku 2018 r. Zestawienie i niezbędne wyliczenia przedstawia tabela 9. Przyjęto, że zyski kapitałowe wykazuje się w kwotach po opodatkowaniu; dla uproszczenia pominięto prezentację poszczególnych pozycji kapitału własnego.

Tabela 9. Zestawienie zmian w kapitale własnym spółki DELTA w 2019 r.

H. Rachunek przepływów pieniężnych

W przypadku stosowania MPW korekty dotyczą wyłącznie elementów niezbędnych do skorygowania w rachunku przepływów pieniężnych pozycji „Zysk/strata netto” figurującej w dziale A sprawozdania „Przepływy środków pieniężnych z działalności operacyjnej”. Mają one charakter wyłącznie memoriałowy.

Zastosowanie MPW nie wywiera bowiem wpływu na przepływy pieniężne inwestora. Z tego względu nie dokonuje się żadnych korekt przepływów pieniężnych działalności inwestycyjnej i finansowej, a korekty przepływów działalności operacyjnej nie wpływają na zmianę wysokości tych przepływów. Ujęcie korekt zawiera schemat 4.

Przepływy pieniężne spółki DELTA, z uwzględnieniem skutków zastosowania MPW do ujęcia udziałów w spółce SIGMA, zestawiono w tabeli 10. Zawiera ona również niezbędne korekty oraz wynikowe zestawienie rachunku przepływów pieniężnych spółki DELTA za 2019 r.

Przedstawione w przykładzie rozwiązania stosuje inwestor (w przykładzie spółka DELTA) w przypadku zmiany metody wyceny udziałów w spółce podporządkowanej (w przykładzie SIGMA) z cen nabycia na MPW. Rozwiązania te stosuje się także przy sporządzeniu ssf grupy kapitałowej, gdy spółka DELTA jest jej jednostką dominującą, a udziały w jednostkach stowarzyszonych i współzależnych są w jej księgach ujmowane w cenach nabycia.

* * *

Przedstawione w artykule problemy i ich ilustracje liczbowe w zasadzie wyczerpują tematykę „normalnego” stosowania MPW do sporządzania sf zgodnie z uor. Mogą jednak powstać dodatkowe problemy, np. w razie:

• nabycia lub zbycia części udziałów, niepowodującego zmiany statusu jednostki podporządkowanej, w której udziały wykazuje się metodą praw własności (uwzględnienia wymaga dodatkowo nabywana wartość firmy lub przejmowana ujemna wartość firmy, ujęcie zysku ze sprzedaży części udziałów),
• utraty znaczącego wpływu z innych powodów (następuje zaprzestanie stosowania MPW i ustalenie skutków utraty znaczącego wpływu),
• uzyskania kontroli, a więc przekształcenia się jednostki stowarzyszonej w zależną (niezbędna jest wtedy zamiana MPW na metodę pełną), lub
• utraty kontroli, ale wywierania znaczącego wpływu (sytuacja odwrotna).

Kwestią techniczną stosowania MPW, wymagającą rozwiązania, jest uzyskanie od jednostek podporządkowanych wiarygodnych danych w terminie pozwalającym sporządzić na czas jednostkowe i/lub skonsolidowane sf. Zastosowanie do wyceny udziałów MPW stawia też dodatkowe zadania przed biegłym rewidentem badającym sf inwestora.

Mam nadzieję, że artykuł przyczyni się do pogłębienia wiedzy na temat MPW, a może także do pokonania zauważalnego oporu inwestorów przed stosowaniem tej metody w księgach rachunkowych i sf.