Ulga na złe długi w zeznaniu rocznym

Korekta w rocznym rozliczeniu

Przepisy[3] wskazują na następującą kolejność działań, w celu ustalenia podstawy opodatkowania z uwzględnieniem ulgi na złe długi:

1. ustalenie dochodu i odliczenie strat od dochodu,

2. dokonanie odliczeń od dochodu (darowizny, składki na ubezpieczenie społeczne u podatników PIT i inne),

3. rozliczenie ulgi na prace badawczo-rozwojowe,

4. korekta podstawy opodatkowania o ulgę na złe długi.

Dokonanie korekty o ulgę na złe długi jest więc ostatnim krokiem w ustalaniu podstawy opodatkowania podatkiem dochodowym, co odzwierciedla również konstrukcja formularzy zeznań rocznych CIT i PIT. Odpowiednio powyższe reguły stosuje się na etapie obliczenia dochodu w celu określenia zaliczek na podatek.

Ulgę na złe długi stosuje się w zeznaniu podatkowym składanym za rok podatkowy, w którym upłynęło 90 dni od terminu zapłaty określonego na fakturze (rachunku) lub w umowie.

U wierzyciela polega ona na prawie do zmniejszenia podstawy opodatkowania albo zwiększenia straty podatkowej, wykazanych w zeznaniu. Dłużnik ma obowiązek zwiększyć podstawę opodatkowania albo zmniejszyć stratę wynikającą z zeznania.

Istotne jest, że wierzyciel nie ma prawa dokonać korekty w zeznaniu składanym za dany rok, jeżeli do dnia jego złożenia zbędzie wierzytelność lub zostanie ona uregulowana. Odpowiednio dłużnik nie jest obowiązany do zwiększenia podstawy opodatkowania albo zmniejszenia straty w zeznaniu rocznym, jeśli do dnia jego złożenia uregulował zobowiązanie.

Przepisy odwołują się do daty złożenia zeznania podatkowego za dany rok, a nie do daty, w której upływa termin złożenia zeznania za dany rok. O zakresie korekty w zeznaniu rocznym decyduje więc faktyczna data jego złożenia – również gdy zeznanie złożono przed upływem ustawowego terminu.

W przypadku gdy kwota zmniejszenia podstawy opodatkowania za dany rok jest wyższa od tej podstawy, nierozliczona ulga zmniejsza podstawę opodatkowania w kolejnych latach podatkowych, nie dłużej jednak niż przez 3 lata, licząc od końca roku podatkowego, za który powstało prawo do zmniejszenia.

W kolejnych latach zmniejszenia podstawy opodatkowania dokonuje się, jeżeli wierzytelność nie została uregulowana ani zbyta (art. 18f ust. 3 updop oraz art. 26i ust. 3 updof).

Przepisy wskazują wyłącznie na jeden model rozliczenia niewykorzystanej ulgi – przez zmniejszenie podstawy opodatkowania w 3 kolejnych latach. Co w sytuacji, gdy wierzyciel nie uzyskał zapłaty wierzytelności, a w 3 kolejnych latach podatkowych ponosi straty podatkowe? Czy ma prawo zwiększyć straty o nierozliczoną kwotę ulgi? Literalna wykładnia przepisów prowadzi do wniosku, że nie. Dla podatników oznacza to ryzyko niepełnego rozliczenia nieuregulowanych kwot wierzytelności w ramach ulgi na złe długi.

W przypadku dłużnika kwestia nierozliczonej korekty się nie pojawia. Ma on obowiązek zmniejszyć w zeznaniu rocznym stratę podatkową o kwotę nieuregulowanych zobowiązań. Jeżeli kwota zmniejszenia jest wyższa od kwoty straty, nieodliczona kwota zwiększa podstawę opodatkowania.

„Odwrócenie” korekty dokonanej w zeznaniu rocznym

Wierzyciel, który zmniejszył podstawę opodatkowania albo zwiększył stratę w zeznaniu za dany rok, a następnie po roku, za który dokonał korekty, zbył wierzytelność lub została mu ona uregulowana, obowiązany jest odpowiednio zwiększyć podstawę opodatkowania bądź zmniejszyć stratę o wartości kwot uprzednio rozliczonych w ramach ulgi na złe długi, a więc „odwrócić” korektę. Odbywa się to w zeznaniu podatkowym składanym za rok podatkowy, w którym wierzytelność została zbyta lub uregulowana. Jeżeli kwota straty w tym zeznaniu jest mniejsza od kwoty ją zmniejszającej w ramach „odwrócenia” ulgi, różnica zwiększa podstawę opodatkowania.

Dłużnik, który zwiększył podstawę opodatkowania albo zmniejszył stratę w zeznaniu za dany rok, a następnie po roku, za który dokonał korekty, uregulował zobowiązanie, również „odwraca” korektę, odpowiednio zmniejszając podstawę opodatkowania albo zwiększając stratę o wartości kwot uprzednio rozliczonych w ramach ulgi na złe długi. Odbywa się to w zeznaniu podatkowym składanym za rok podatkowy, w którym uregulował zobowiązanie.

Jeżeli wartość zmniejszenia podstawy opodatkowania jest wyższa od tej podstawy wykazanej w roku „odwrócenia” korekty, zmniejszenia podstawy opodatkowania o nieodliczoną wartość dokonuje się w kolejnych latach podatkowych, nie dłużej jednak niż przez 3 lata, licząc od końca roku podatkowego, za który powstało prawo do „odwrócenia” korekty. Literalna wykładnia przepisu prowadzi do wniosku, że jedynym sposobem „odwrócenia” korekty w 3 kolejnych latach jest skorzystanie z uprawnienia do zmniejszenia podstawy opodatkowania. Jeśli podstawa ta jest niższa albo podatnik w tych latach wykazuje straty, nierozliczona kwota nie przekształca się w stratę podatkową. Rozwiązanie to wskazuje na pokrzywdzenie podatnika, stwarza bowiem ryzyko niepełnego „odwrócenia” korekty.

Zasady „odwrócenia” korekty dokonanej w zeznaniu rocznym regulują art. 18f ust. 7 i 8 updop oraz art. 26i ust. 7 i 8 updof.

Wariant 3 przykładu 2 obrazuje istotny problem. W wyniku ulgi na złe długi i dokonanej korekty w zeznaniu podatkowym za 2020 r. w miejsce straty należy wykazać podstawę opodatkowania w wysokości 150 000 zł. Czy kwotę tę można pomniejszyć o straty podatkowe z lat poprzednich bądź odliczyć kwoty przewidziane w ramach odliczeń od dochodu (np. darowizny bądź koszty prac badawczo-rozwojowych)?

W mojej opinii jest to niemożliwe. Odliczenie strat stanowi realizację prawa do pomniejszenia dochodu – zgodnie z art. 7 ust. 5 updop (art. 9 ust. 3 updof). Przepisy nie przewidują odliczenia strat podatkowych od podstawy opodatkowania. Odliczenia ulg z art. 18 updop (darowizny) dokonywane są od dochodu podatkowego, a odliczenia z art. 18d updop (ulga na prace badawczo-rozwojowe) – od podstawy opodatkowania ustalonej zgodnie z art. 18 updop[4]. Ulga na złe długi wpływa na ustalenie podstawy opodatkowania w sposób określony w art. 18f updop. Ustawodawca nie przewidział żadnych odliczeń od podstawy opodatkowania określonej w art. 18f updop[5].

Podsumowując: podstawa opodatkowania (zarówno u wierzyciela, jak i dłużnika) ukształtowana w wyniku rozliczenia korekty[6] albo jej „odwrócenia”[7] nie podlega pomniejszeniu o straty podatkowe z lat ubiegłych i inne ulgi odliczane od dochodu lub od podstawy opodatkowania.

Wykazanie korekty w zeznaniu rocznym

W zeznaniu podatkowym korektę z tytułu ulgi na złe długi wykazuje się w części „Zmniejszenia i zwiększenia podstawy opodatkowania (straty) o wartość wierzytelności i zobowiązań wynikających z transakcji handlowych”. Jest to odpowiednio w:

• CIT-8 – część E.5,
• PIT-36 i PIT-36S – część H.3,
• PIT-36L i PIT-36LS – część F.3.

W zeznaniach rocznych wykazywane są zbiorczo kwoty przenoszone z zał. CIT/WZ i PIT/WZ, które stanowią informację o wierzytelnościach i zobowiązaniach zmniejszających lub zwiększających podstawę opodatkowania (stratę).

Wypełnienie formularzy jest pracochłonne, ponieważ nie pozwalają one na ujęcie zbiorcze żadnej z informacji. Podatnik wykazuje kwoty wierzytelności i zobowiązań, korygujących podstawę opodatkowania albo stratę w zeznaniu rocznym, ze wskazaniem następujących danych:

• nazwa kontrahenta i jego NIP,
• numer i data wystawienie faktury (rachunku),
• data upływu terminu zapłaty,
• wartość wierzytelności (w przypadku wierzyciela),
• wartość zobowiązania (w przypadku dłużnika).

Podatnik, który ma 10 wierzytelności z 10 faktur wobec tego samego dłużnika, musi każdą fakturę wykazać odrębnie ze wskazaniem jej numeru, daty wystawienia i terminu płatności oraz kwoty wierzytelności objętej ulgą (wartość netto).

Załączniki te są składane wyłącznie w przypadku, gdy w zeznaniu rocznym podatnik rozlicza ulgę na złe długi. Wykazuje się w nich tylko te wierzytelności i zobowiązania, które są rozliczane w ramach ulgi w zeznaniu rocznym. Wynika to z objaśnień zawartych w formularzach CIT/WZ i PIT/WZ, a także z celowościowej wykładni przepisów uwzględniających istotę ulgi.

Potwierdzeniem tego jest pismo KIS z 18.01.2021 r. (0111-KDIB1-2.4010.461.2020.1.SK): Skoro z wniosku wynika, iż wnioskodawca przed dniem złożenia zeznania za rok podatkowy ureguluje złe długi, to w takiej sytuacji (…) nie dotyczy go obowiązek zwiększenia podstawy opodatkowania (…). W związku z tym nie ma również obowiązku wykazywania zobowiązań, które stanowiły podstawę zwiększenia dochodu w trakcie roku, przy ustalaniu wysokości zaliczek. Z przepisu art. 18f ust. 19 wynika, że tylko podatnik zobowiązany do zwiększenia podstawy opodatkowania w zeznaniu za rok podatkowy jest zobligowany do wykazania zobowiązań, z którymi te zwiększenia są związane.

Ulga na złe długi, gdy podatnik występuje jako dłużnik i jako wierzyciel

W praktyce podatnik może być wierzycielem, któremu kontrahenci nie regulują wierzytelności handlowych, i jednocześnie sam – będąc dłużnikiem – może nie regulować swoich zobowiązań. Przepisy wskazują na kolejność postępowania. W kroku 1 podatnik – w charakterze wierzyciela – może obniżyć podstawę opodatkowania albo zwiększyć stratę o wartość nieuregulowanych mu wierzytelności. Ta korekta stanowi jego uprawnienie, z którego nie musi korzystać.

W kroku 2 podatnik – jako dłużnik – jest zobowiązany zwiększyć podstawę opodatkowania albo zmniejszyć stratę o nieuregulowane zobowiązania handlowe.

Warunki korekty

Dokonując korekty z tytułu ulgi na złe długi, należy pamiętać, że jest ona ograniczona warunkami wskazanymi w art. 18f ust. 10 i 18 updop (art. 26i ust. 10 i 18 updof) oraz przepisami ustawy o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych[8] (dalej upno).

Przepisy o uldze na złe długi stosuje się do wierzytelności o zapłatę i odpowiednio zobowiązania do zapłaty świadczenia pieniężnego w rozumieniu art. 4 pkt 1a upno.

Świadczeniem pieniężnym jest wynagrodzenie za dostawę towaru lub za wykonanie usługi w transakcji handlowej. Transakcję handlową na gruncie upno stanowi umowa, której przedmiotem jest odpłatna dostawa towaru lub odpłatne świadczenie usługi, jeżeli strony, o których mowa w art. 2, zawierają ją w związku z wykonywaną działalnością (art. 4 pkt 1).

Ulga na złe długi ma więc zastosowanie do wierzytelności i zobowiązań z tytułu dostawy towarów i świadczenia usług, jeśli umowa zawarta jest w ramach działalności gospodarczej stron określonych w art. 2 upno. Przepis ten wymienia następujące podmioty podlegające przepisom ustawy:

• przedsiębiorcy w rozumieniu Prawa przedsiębiorców[9],
• podmioty prowadzące działalność rolniczą,
• jednostki sektora finansów publicznych stosujące Prawo zamówień publicznych[10],
• osoby wykonujące wolny zawód,
• oddziały i przedstawicielstwa przedsiębiorców zagranicznych,
• przedsiębiorcy z państw członkowskich UE, EFTA i EOG oraz Konfederacji Szwajcarskiej.

Art. 18f ust. 10 updop oraz art. 26i ust. 10 updof określają następujące warunki stosowania przepisów o korekcie tytułem ulgi na złe długi:

• dłużnik na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego dzień złożenia zeznania podatkowego nie jest w trakcie postępowania restrukturyzacyjnego, postępowania upadłościowego lub w trakcie likwidacji,
• od daty wystawienia faktury (rachunku) lub zawarcia umowy dokumentującej wierzytelność nie upłynęły 2 lata, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym została wystawiona faktura (rachunek) lub została zawarta umowa, a w przypadku gdy rok kalendarzowy, w którym wystawiono fakturę (rachunek), jest inny niż rok kalendarzowy, w którym zawarto umowę – gdy nie upłynęły 2 lata, licząc od końca roku kalendarzowego późniejszej z tych czynności,
• transakcja handlowa jest zawarta w ramach działalności wierzyciela oraz działalności dłużnika, z których dochody podlegają opodatkowaniu podatkiem dochodowym na terytorium Polski.

Podkreślenia wymaga, że przepisów o uldze na złe długi nie stosuje się do transakcji handlowych między podmiotami powiązanymi w rozumieniu przepisów podatkowych (art. 18f ust. 18 updop oraz art. 26i ust. 18 updof).

Biorąc pod uwagę powyższe, korekta w ramach ulgi na złe długi (zarówno u wierzyciela, jak i dłużnika) jest dopuszczalna tylko w przypadku, gdy wierzytelność albo zobowiązanie wynika z umowy spełniającej następujące warunki:

• drugą stroną jest przedsiębiorca, podmiot prowadzący działalność rolniczą lub osoba wykonująca wolny zawód albo podmiot sektora finansów publicznych,
• strona ma siedzibę (miejsce zamieszkania) w Polsce,
• strona nie jest podmiotem powiązanym (w rozumieniu updop i updof) z podatnikiem.

Przepisy o uldze na złe długi nie mają więc zastosowania do transakcji z podmiotami nieprowadzącymi działalności gospodarczej (poza ww. wyjątkami). Nie jest uprawniony do korekty wierzyciel, który nie otrzymał płatności ceny od konsumenta, albo np. fundacja, która nie ma statusu przedsiębiorcy (ponieważ nie prowadzi działalności gospodarczej).

Przepisy te nie mają też zastosowania do transakcji z podmiotami zagranicznymi, z jednym wyjątkiem – kontrahent zagraniczny jest podatnikiem podatku dochodowego w Polsce od dochodu uzyskanego z transakcji. Oznacza to, że transakcja z zagranicznym podmiotem podlega ww. regulacjom, gdy opodatkowuje on swoje dochody w Polsce, a więc ma w Polsce zakład w rozumieniu umowy międzynarodowej o unikaniu podwójnego opodatkowania. Jeśli zagraniczny podmiot nie rozlicza dochodów w Polsce za pośrednictwem zakładu, transakcja z nim nie podlega przepisom o korekcie.

Wierzyciel dokonuje korekty w stosunku do zaliczanej do przychodów należnych wartości wierzytelności, które nie zostały mu uregulowane lub przez niego zbyte. Dłużnik stosuje przepisy do wartości zobowiązań zaliczanych do kosztów uzyskania przychodów, których nie uregulował. W przepisie nie posłużono się jednak trybem dokonanym – nie mówi się o kwotach „zaliczonych”, ale „zaliczanych”.

Zgodnie z art. 19f ust. 19 updop oraz art. 26i ust. 19 updof przepisy o uldze na złe długi stosuje się wyłącznie do wierzytelności lub do zobowiązań, odpowiednio o zapłatę lub do zapłaty, świadczeń pieniężnych, wynikających z transakcji handlowych, jeżeli z tytułu tych transakcji przynajmniej u jednej ze stron określa się przychody bądź koszty uzyskania przychodów, bez względu na termin ich ujęcia w tych przychodach lub kosztach uzyskania przychodów.

Moment korekty jest więc oderwany od momentu rozliczenia wierzytelności jako przychodów podatkowych oraz zobowiązań jako kosztów uzyskania przychodów. Obowiązek/prawo do korekty są uzależnione wyłącznie od charakteru wierzytelności albo zobowiązania i nieuregulowania ich mimo upływu 90 dni od terminu płatności.

Wierzyciel ma więc prawo do korekty, niezależnie od tego, czy nieuregulowaną mu wierzytelność handlową ujął już jako przychód podatkowy. Niestety, dłużnik ma obowiązek rozliczenia korekty niezależnie od tego, czy nieuregulowane przez siebie zobowiązanie zaliczył już do kosztów uzyskania przychodów.

Ma to też swoje zalety. Dłużnik potrąca bowiem koszty uzyskania przychodów na ogólnych zasadach – nieuregulowanie zobowiązania nie wpływa na rozliczenie kosztów podatkowych, ale na korektę podstawy opodatkowania.

Przepisy stanowią o korekcie w stosunku do wierzytelności zaliczanej do przychodów i odpowiednio w stosunku do zobowiązania zaliczanego przez dłużnika do kosztów uzyskania przychodów.

Prowadzi to do wniosku, że ulgą na złe długi objęta jest wierzytelność w kwocie netto (bez należnego VAT). Kontrowersje dotyczą kwoty zobowiązania podlegającego uldze na złe długi, w przypadku gdy podatnik nie ma prawa do odliczenia podatku naliczonego zawartego w wartości zobowiązania. Na gruncie updop i updof w takim przypadku niepodlegająca odliczeniu kwota VAT stanowi koszt uzyskania przychodów. Skoro korekcie podlega zobowiązanie z transakcji handlowej zaliczane do kosztów uzyskania przychodów przez podatnika, stanowi to argument za uznaniem, że korekcie podlega zobowiązanie w kwocie obejmującej również nieodliczony VAT.

Rozwiązania szczególne wynikające z tarcz antykryzysowych

Opisane wyżej zasady rozliczenia ulgi na złe długi zostały zmodyfikowane przepisami tzw. tarcz antykryzysowych, wprowadzonymi w celu przeciwdziałania skutkom pandemii koronawirusa.

W odniesieniu do dłużników 31.03.2020 r. wprowadzono[11] art. 38i updop i art. 52q updof, które miały obowiązywać wyłącznie w 2020 r., jednak kolejna nowelizacja[12], która weszła w życie 1.12.2020 r., zniosła to ograniczenie czasowe.

Przywołane regulacje zwalniają dłużnika z obowiązku korekty w ramach ulgi na złe długi (zarówno przy ustalaniu zaliczek na PIT, jak i w zeznaniu rocznym) w zakresie nieuregulowanych zobowiązań – nie dłużej niż do końca roku kalendarzowego, w którym odwołany zostanie stan epidemii ogłoszony z powodu COVID-19 – jeżeli łącznie spełnione są następujące warunki:

• poniósł on – odpowiednio w danym okresie rozliczeniowym lub roku podatkowym – negatywne konsekwencje ekonomiczne z powodu COVID-19,
• uzyskane przez niego – odpowiednio w danym okresie rozliczeniowym lub roku podatkowym – przychody podatkowe (o których mowa w art. 12 updop lub art. 14 updof) są niższe o co najmniej 50% w stosunku do analogicznego okresu poprzedniego roku podatkowego[13], a w przypadku podatnika, który rozpoczął prowadzenie działalności w roku podatkowym – w stosunku do uzyskanych w tym roku średnich przychodów[14].

Warunek spadku przychodów nie dotyczy podatników, którzy:

• w okresie od 2019 r. do końca roku poprzedzającego rok podatkowy stosowali formę opodatkowania, w przypadku której nie ustala się przychodów,
• rozpoczęli prowadzenie działalności w ostatnim kwartale roku poprzedzającego rok podatkowy i nie uzyskali w tym okresie przychodów podatkowych,
• rozpoczęli prowadzenie działalności w roku podatkowym.

Wymienieni podatnicy obowiązani są wykazać spełnienie tylko pierwszej przesłanki, tj. wystąpienia u nich negatywnych konsekwencji ekonomicznych z powodu COVID-19.

Oceniając, czy dłużnik w 2020 r. może skorzystać ze zwolnienia z obowiązku korekty, należy sprawdzić, czy przychód podatkowy w 2020 r. jest o co najmniej 50% niższy od przychodu podatkowego uzyskanego w 2019 r. Dodatkowo trzeba wykazać poniesienie w 2020 r. negatywnych konsekwencji ekonomicznych z powodu COVID-19. Zadaniem podatnika jest zatem wskazanie jeszcze innych – poza spadkiem przychodów – negatywnych konsekwencji ekonomicznych wywołanych pandemią koronawirusa. Updop i updof nie określają, o jakie konsekwencje chodzi.

Na stronie internetowej Ministerstwa Finansów[15] zamieszczono informację: Zawarcie takiego wskazania jest niemożliwe z uwagi na różnorodność możliwych do wystąpienia (…) stanów faktycznych, skrajną odmienność branż, w jakich podatnicy działają, wielorakość czynników ekonomicznych, które mogą mieć zastosowanie.

Za przesłanki, które mogą być brane pod uwagę przy ocenie kwalifikacji, można uznać np.:

• spadek przychodów w porównaniu z poprzednim miesiącem bądź podobnym reprezentatywnym okresem,
• brak spadku przychodów przy rezygnacji kontrahentów z kontraktów, które miały być wykonane w późniejszym okresie i miały spowodować ich wzrost,
• zaniechanie inwestycji rozwojowych i strategicznych,
• utratę dofinansowań, subwencji itp. w związku z np. brakiem spełnienia wymaganych przesłanek, których nie można było dotrzymać w związku z COVID-19,
• utratę płynności finansowej, przy zachowaniu działalności na dotychczasowym poziomie, w związku z brakiem płatności od kontrahentów,
• straty w związku z brakiem możliwości sprzedaży towarów i wyrobów, które były wyprodukowane przed epidemią COVID-19, a obecnie brak jest na nie zapotrzebowania lub jest ono zdecydowanie zmniejszone.

Sytuację wierzycieli w okresie pandemii regulują art. 38o updop oraz art. 52w updof[16], które weszły w życie 24.06.2020 r. Przepisy pierwotnie zawierały rozwiązania obowiązujące wyłącznie w zakresie zaliczek na podatek w 2020 r. Zmiana updop i updof, wprowadzona 1.12.2020 r.[17], rozszerzyła ich stosowanie.

Uproszczenie przewidziane przywołanymi przepisami sprowadza się do tego, że wierzyciel jest uprawniony do skorzystania z ulgi na złe długi z upływem 30 dni (zamiast 90) od terminu płatności wierzytelności. Skrócenie terminu z 90 do 30 dni przysługuje wyłącznie w okresach rozliczeniowych, w których podatnik poniósł negatywne konsekwencje ekonomiczne z powodu COVID-19.

Z przyspieszonej ulgi można korzystać nie dłużej niż do końca roku kalendarzowego, w którym zostanie odwołany stan epidemii ogłoszony z powodu COVID-19.