Składki członkowskie w stowarzyszeniach – czy są obowiązkowe

Rozbieżne interpretacje

Nawet na największym w Polsce portalu dla organizacji pozarządowych – ngo.pl – przedstawia się dwie skrajnie odmienne opinie na ten temat:

• Składki to jednak nie tylko prawo, ale i obowiązek. Stowarzyszenia nie mogą funkcjonować, nie zbierając składek. Wymaga od nich tego ustawa – Prawo o stowarzyszeniach[1].
• Składki członkowskie są konieczne, czy nie? Wbrew kategorycznym, pozornie, postanowieniom ustawy, twierdzę od dawna, że nie![2]

Obrazuje to chaos interpretacyjny wynikający z nieprecyzyjnego prawa w tym zakresie. Eksperci portalu ngo.plpoproszeni o przedstawienie stanowiska w tej sprawie stwierdzili, że składki są wymagane i muszą być pobierane, tak jak opisali to w pierwszym z cytowanych artykułów, natomiast drugi artykuł jest jedynie opinią czytelnika: Nasze doświadczenia są takie, że składki są wymagane przez sądy, wśród składników majątku. Dlatego w taki sposób o tym piszemy. Eksperci ngo.pl stoją więc na stanowisku, że pobieranie składek jest obligatoryjne.

Wymagane zapisy w statucie

Przyjrzyjmy się zatem regulacjom ustawy z 7.04.1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (tekst jedn. DzU z 2020 r. poz. 2261, dalej Ps), z których ma wynikać ten obowiązek. W art. 10 ust. 1 pkt 7 wskazano, że stowarzyszenia są obowiązane do określenia w statucie sposobu uzyskiwania środków finansowych oraz ustanawiania składek członkowskich. W przypadku braku w statucie tej informacji stowarzyszenie nie zostanie zarejestrowane w rejestrze sądowym, a gdyby taki zapis znalazł się w statucie lub stowarzyszenie przyjęło uchwałę o zmianie statutu, usuwając zapis o składkach członkowskich, art. 28 Ps daje staroście – jako organowi nadzoru – prawo do podjęcia niezbędnych działań celem naprawienia uchybienia, łącznie z wystąpieniem do sądu o unieważnienie uchwały, upomnienia władz organizacji lub rozwiązania stowarzyszenia.

Czy jednak wymóg określenia w statucie kwestii dotyczących ustanawiania składek jest równoznaczny z obowiązkiem ich pobierania? Z Ps nie wynika jednoznacznie, że w stowarzyszeniu istnieje obowiązek uiszczania składek.

Orzecznictwo sądowe wskazuje, że podstawową cechą stowarzyszenia jest jego autonomia, czyli samorządność, która przejawia się m.in. w swobodzie dotyczącej kształtowania zapisów statutu, o ile nie są one niezgodne z wymogami ustawy. Wynika to z przyjęcia przez sądownictwo koncepcji statutu jako umowy cywilnoprawnej, a więc uznania relacji między stowarzyszeniem a jego członkami za stosunek cywilnoprawny (por. wyrok SA w Szczecinie z 30.04.2015 r., I ACa 214/15).

W myśl art. 353¹ Kc strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swojego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

Skoro ustawa nie reguluje wysokości składek członkowskich czy nawet obowiązku ich pobierania, wydawać by się mogło, że wyłącznie od woli stowarzyszenia zależy, czy i w jakiej wysokości składki ustanawiać. Nie ma podmiotu zewnętrznego uprawnionego do kwestionowania decyzji stowarzyszenia w tym względzie. Jedyny wymóg wynikający z ustawy dotyczy tego, że statut powinien w jakiś sposób regulować ustanawianie składek członkowskich.

Przyjmuje się, że wystarczającym sposobem realizacji tego wymogu jest uregulowanie w statucie, że sposób ustanawiania i wysokość składek członkowskich będą określone uchwałą któregoś z organów wewnętrznych, np. zarządu, lub walnego zebrania członków. Jest nawet wskazane, aby szczegółów dotyczących sposobu ustanawiania składek nie określać w statucie, bo rodziłoby to konieczność częstych jego modyfikacji, np. przy zmianie wysokości czy częstotliwości pobierania składek.

Co wynika z orzecznictwa

W wielu orzeczeniach sądy administracyjne podejmowały kwestie zwolnienia z opłat sądowych stowarzyszeń, które zrezygnowały z pobierania składek członkowskich (np. postanowienie WSA w Gliwicach z 06.11.2013 r., IV SAB/Gl 104/13, wyrok NSA z 25.11.2020 r., I FSK 301/18, wyrok WSA w Poznaniu z 14.12.2023 r., I SA/Po 715/23).

Orzeczenia te wskazują, że rezygnacja przez stowarzyszenie z pobierania składek nie może skutkować przerzuceniem kosztów funkcjonowania organizacji pozarządowej na Skarb Państwa i domaganiem się zwolnienia z kosztów sądowych. Sądy konsekwentnie odmawiały takiego zwolnienia, jednocześnie jednak żaden nie stwierdził w uzasadnieniu, że składki są obowiązkowym źródłem majątku i muszą być pobierane.

Co więcej, można się spotkać ze stwierdzeniem, że rezygnacja ze składek, ustalenie ich w wysokości niewystarczającej do realizacji celów organizacji bądź też ich nieregularne wpływy są kwestią wewnętrzną stowarzyszenia (np. postanowienie WSA w Warszawie z 14.10.2016 r., V SA/Wa 1690/16). Wprost wskazuje to na autonomię organizacji pozarządowej w tym zakresie.

Urzędowe wyjaśnienia

Aby rozwiązać wątpliwości, zwróciłem się z prośbą o stanowisko do Biura Organizacji Pożytku Publicznego przy Narodowym Instytucie Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego, które obsługuje organizacje pozarządowe ze statusem OPP, oraz do Departamentu Społeczeństwa Obywatelskiego przy Kancelarii Prezesa RM. Biuro OPP w odpowiedzi e-mailowej wyjaśniło, że przepisy Ps zobowiązują stowarzyszenia do określenia w statucie sposobu ustanawiania składek członkowskich (art. 10) oraz wymieniają składki członkowskie jako jedno ze źródeł majątku stowarzyszenia. Jednocześnie ustawa ta nie określa wysokości składki, co umożliwia określenie tej składki na bardzo niskim poziomie. Jednocześnie Ps nie zobowiązuje do wprowadzania kar w statucie za brak opłacenia składki członkowskiej. Mając na uwadze powyższe, wydaje się, że stowarzyszenie nie ma obowiązku pobierania składek członkowskich.

Ostateczne wyjaśnienie przynosi odpowiedź Departamentu Społeczeństwa Obywatelskiego przy Kancelarii Prezesa RM z 11.03.2024 r. (DOB.WPL.6605.14.2024)[3]. W pytaniu prawnym przedstawiłem wypowiedź Biura OPP NIW-CRSO. Departament przychylił się do tej opinii, stwierdzając, że niezależnie od posiadania przez stowarzyszenie statusu organizacji pożytku publicznego bądź nieposiadania takiego statusu nie istnieje prawny obowiązek pobierania przez stowarzyszenie składek członkowskich. Kwestie te ustawodawca pozostawił do uregulowania w statucie stowarzyszenia. Zgodnie z art. 10 ust. 1 pkt 7 Ps statut określa m.in. sposób uzyskiwania środków finansowych oraz ustanawiania składek członkowskich.

Jak dalej wyjaśniono: Z literalnego brzmienia wskazanego przepisu wynika, że samo ustanowienie w statucie sposobu określania składek członkowskich jest obligatoryjne – podobnie jak określenie w statucie pozostałych elementów wymienionych w art. 10 ust. 1 Ps. Przyjmując zatem istnienie obowiązku ustanowienia w statucie sposobu określania wysokości składek członkowskich i ich poboru, nie wydaje się jednak konieczne określanie w nim ich konkretnej wysokości i terminu poboru, co można powierzyć np. zarządowi stowarzyszenia w określonych granicach. Podobnie, pomimo wykazanej wyżej konieczności ustanowienia sposobu ustalania składek członkowskich w statucie, nigdzie wprost nie wyrażono obowiązku ich pobierania, a ich egzekwowanie wydaje się pozostawać wewnętrzną sprawą stowarzyszenia. Dopuszczalna zdaje się również sytuacja, w której władze stowarzyszenia odstępują od poboru składki w danym okresie składkowym.

Mając na względzie tę opinię, odpowiedź uzyskaną z Biura OPP NIW-CRSO, wyroki sądów oraz wszystkie przedstawione argumenty, należy kategorycznie stwierdzić, że o ile stowarzyszenia są obowiązane do uregulowania kwestii składek członkowskich w statucie, o tyle nie są zobligowane do ich pobierania. Składki członkowskie nie stanowią więc obligatoryjnego źródła przychodu w stowarzyszeniach.

Jak jest w stowarzyszeniu zwykłym

Należy nadmienić, że przepisu Ps dotyczącego obowiązku uregulowania w statucie kwestii składek członkowskich nie stosuje się do stowarzyszeń zwykłych, nierejestrowanych w KRS, tylko w ewidencji prowadzonej przez starostę powiatu właściwego ze względu na siedzibę stowarzyszenia. Zgodnie z art. 43 pkt 1 Ps do stowarzyszeń zwykłych nie stosuje się bowiem art. 9–12 tej ustawy. Stowarzyszenia zwykłe nie muszą więc w swoich aktach prawa wewnętrznego (regulaminach) określać sposobu ustanawiania składek członkowskich ani ich pobierać.