Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych w orzecznictwie SN - 84

Kwalifikowanie zlecenia jako pracy na rzecz pracodawcy

Realizowanie innych zadań w ramach zlecenia i innych w ramach umowy o pracę nie wyklucza ustalenia, że zleceniobiorca wykonuje pracę na rzecz swojego pracodawcy (art. 8 ust. 2a usus) – uchwała SN z 26.08.2021 r. (III UZP 3/21).

Spółka A sprzedaje w salonach biżuterię, wyroby jubilerskie i zegarki. Do 2013 r. sprzedawała je także w e-sklepie. Spółka E to spółka celowa, która została zawiązana w 2012 r., aby wyodrębnić ze struktur A kanał sprzedaży internetowej. Zajmuje się sprzedażą detaliczną przez internet biżuterii, wyrobów jubilerskich i zegarków.

Adres siedziby obu spółek jest taki sam. Występują między nimi powiązania kapitałowe, osobowe, organizacyjne i ekonomiczne.

W 2013 r. A zawarła z E umowę o współpracy w zakresie sprzedaży towarów i bonów. Strony ustaliły m.in. warunki korzystania przez E ze znaku towarowego A, sposób oferowania towarów z logo A, warunki i zasady dystrybucji bonów A. Sklep internetowy był obsługiwany przez E. Wnosiła ona na rzecz A opłaty, które były wkalkulowane w cenę sprzedawanych towarów.

Przedmiotem obrotu w sklepie internetowym miały być wyłącznie wyroby oznaczone logo A i od niej zakupione, a także zegarki wytypowanych przez nią marek. W magazynach, z których korzystała E, był składowany towar stanowiący własność A. Właścicielem i administratorem witryny internetowej była A, natomiast E korzystała z niej w zakresie niezbędnym do funkcjonowania sklepu internetowego. A zobowiązała się również udostępnić E własną bazę klientów, ta druga zaś zobowiązała się akceptować premie i rabaty przysługujące klientom A, a także dystrybuować w ramach e-sklepu bony A, które uprawniają do zapłaty za kupione towary wyłącznie w sieci sklepów stacjonarnych A.

E stała się operatorem e-sklepu, natomiast A została dostawcą towaru i bonów do e-sklepu oraz zaprzestała prowadzenia sprzedaży internetowej we własnym imieniu.

Osoba zatrudniona przez E dokonywała, na podstawie złożenia zamówienia w e-sklepie, księgowego przesunięcia towaru (znajdującego się fizycznie w magazynie, z którego korzystała ta spółka) z zasobów spółki A do zasobów spółki E przez wystawienie dokumentów WZ i PZ. Następowała wówczas sprzedaż przez A towaru spółce E. Towar był później przekazywany zatrudnionym przez E osobom zajmującym się przygotowaniem go do wysyłki. Cena towarów w e-sklepie była taka sama jak w salonach stacjonarnych.

W celu wykonania umowy o współpracy E zatrudniała kilka osób zajmujących się obsługą e-sklepu i magazynów. W okresach wzmożonej sprzedaży zatrudniała zleceniobiorców, w tym pracownice spółki A, a także studentów.

Zleceniobiorcy obsługiwali zamówienia z e-sklepu. Obowiązki wykonywali w miejscu prowadzenia działalności przez E, a czasem także w swoich domach – po godzinach pracy w A, w tym w weekendy. Byli nadzorowani przez pracowników E.

Za wykonanie umów zlecenia pracownice A otrzymały wynagrodzenie wypłacone im przez E. Żadna ze spółek nie naliczyła składek społecznych od wynagrodzeń z tytułu umów zlecenia zawartych z E. Ta druga naliczyła wyłącznie składki zdrowotne. ZUS wydał na mocy art. 8 ust. 2a usus decyzję, że A ma oskładkować przychód z umów zlecenia, które jej pracownice zawarły z E. Spółka się z tym nie zgadzała.

Z uzasadnienia: Zgodnie z art. 8 ust. 2a usus za pracownika, w rozumieniu tej ustawy, uważa się także osobę wykonującą pracę na umowę agencyjną, zlecenia lub inną o świadczenie usług, do której zgodnie z Kc stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowę o dzieło, jeżeli taką zawarła z pracodawcą, z którym pozostaje w stosunku pracy, lub jeśli w jej ramach wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy.

Art. 8 ust. 2a usus reguluje kwestię nadania statusu płatnika składek pracodawcy, którego pracownik wykonuje na jego rzecz pracę w ramach umowy cywilnoprawnej zawartej z osobą trzecią. Przepis ten rozszerza pojęcie pracownika, dla celów ubezpieczeń społecznych, poza sferę stosunku pracy.

Zwrot „wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy” wymaga uwzględnienia faktycznego kontekstu w każdej indywidualnej sprawie.

Art. 8 ust. 2a usus ma ograniczyć korzystanie przez pracodawców z umów cywilnoprawnych w celu zatrudnienia własnych pracowników do realizacji tych samych zadań, które wykonują w ramach stosunku pracy, aby ominąć ograniczenia wynikające z ochronnych przepisów prawa pracy (m.in. o czasie pracy), a także uniknąć składek społecznych od tych umów (ze względu na przepisy dotyczące zbiegu tytułów ubezpieczenia – art. 9 usus). Wiąże się to z procederem umożliwiania przez pracodawcę zatrudniania swoich pracowników przez inne podmioty gospodarcze (w szczególności powiązane kapitałowo, organizacyjnie, ekonomicznie i personalnie z pracodawcą) na podstawie umów prawa cywilnego, chociaż praca wykonywana w ramach tych umów przez swoich pracowników wiąże się z przysporzeniem korzyści (ekonomicznych) pracodawcy.

„Praca wykonywana na rzecz pracodawcy” to praca, której rzeczywistym beneficjentem jest pracodawca, niezależnie od formalnej więzi prawnej łączącej pracownika z osobą trzecią. Oznacza to, że bez względu na rodzaj czynności wykonywanych przez pracownika, wynikających z umowy o pracę i umowy zawartej z osobą trzecią, oraz niezależnie od tożsamości rodzaju działalności prowadzonej przez pracodawcę i osobę trzecią, wystarczającą przesłanką zastosowania art. 8 ust. 2a usus jest korzystanie przez pracodawcę z wymiernych rezultatów pracy swojego pracownika, wynagradzanego przez osobę trzecią ze środków pozyskanych od pracodawcy na podstawie umowy łączącej pracodawcę z osobą trzecią (nie musi być to umowa o podwykonawstwo; może chodzić o każdy rodzaj umowy o współpracy).

W kontekście przepływów finansowych pracodawca przekazuje osobie trzeciej środki na sfinansowanie określonego zadania, stanowiącego przedmiot własnej działalności, a osoba trzecia, wywiązując się z przyjętego zobowiązania, zatrudnia pracowników pracodawcy. Przepływy finansowe mogą mieć różny tytuł i różną postać.

SN zwrócił uwagę, że sprzedaż towarów oferowanych przez A nie odbywała się w taki sposób, że E nabywała od niej towar (na swoje ryzyko i koszt), a następnie oferowała go jako własny klientom e-sklepu. Do przesunięcia towaru ze stanu księgowego A na stan księgowy E dochodziło dopiero w chwili złożenia zamówienia przez klienta e-sklepu. Spółka E prowadziła więc faktycznie sprzedaż towarów A, nie zaś swoich, natomiast zatrudnione na umowy zlecenia (zawarte z E) pracownice spółki A zajmowały się bezpośrednio obsługą sprzedaży towarów swojego pracodawcy. W tym znaczeniu świadczyły pracę na rzecz swojego pracodawcy, który był beneficjentem ich pracy.

Ostateczne korzyści ekonomiczne ze sprzedaży towarów za pośrednictwem e-sklepu odnosiła A, bo to jej towar był oferowany do sprzedaży internetowej, E zaś zajmowała się jedynie obsługą tej sprzedaży. Nie ma przy tym znaczenia, że również E odnosiła w opisanej procedurze zyski.

Przedstawiony sposób dystrybucji jest oczywiście zgodny z prawem. O rozstrzygnięciu problemu prawnego zdecydowało ostatecznie zawarcie przez pracowników spółki A umów zlecenia z E, która prowadziła sprzedaż towarów ich pracodawcy.

SN zwrócił uwagę, że im silniejsze powiązania (kapitałowe, organizacyjne, ekonomiczne i personalne) między pracodawcą a osobą trzecią, zlecającą jego pracownikom wykonywanie umowy cywilnoprawnej, tym łatwiej w konkretnym stanie faktycznym uznać, że praca świadczona w ramach umowy cywilnoprawnej była wykonywana na rzecz pracodawcy. Przy zachowaniu formalnej odrębności między spółkami A i E, zachodziły między nimi istotne powiązania (kapitałowe, osobowe, ekonomiczne).

Wykonywanie zlecenia w innym miejscu niż siedziba pracodawcy, poza godzinami pracy i w zakresie odbiegającym od czynności stanowiących obowiązki pracownicze, pozostaje bez doniosłości prawnej dla zastosowania art. 8 ust. 2a usus. Istotne jest, że korzyści z pracy uzyskuje pracodawca.

Spółka A była zainteresowana ekonomicznie sprzedażą internetową. Czynności zleceniobiorców pośrednio doprowadziły do przysporzenia po stronie A, skoro w e-sklepie prowadzonym przez E były sprzedawane wyłącznie towary spółki A.

Pojęcie „wykonuje pracę na rzecz pracodawcy”, o którym mowa w art. 8 ust. 2a usus, obejmuje wykonywanie umowy zlecenia zawartej przez pracownika z przedsiębiorcą prowadzącym sprzedaż towarów jego pracodawcy (np. przez internet), z którym przedsiębiorca ten jest powiązany osobowo lub kapitałowo, także wtedy, gdy zakres obowiązków wynikających z umowy zlecenia jest odmienny od obowiązków objętych umową o pracę, a miejsce wykonywania umowy zlecenia znajduje się poza miejscem świadczenia umowy o pracę.

Praca na rzecz innego podmiotu w czasie pracy u pracodawcy – decyduje źródło finansowania

Niektórych zleceniobiorców można traktować jako pracowników tylko w przypadku finansowania przez pracodawcę wynagrodzenia wypłacanego jego pracownikom przez osobę trzecią – uchwała SN z 26.08.2021 r. (III UZP 6/21).

Pan X był pracownikiem salonu samochodowego spółki E. Ta podjęła współpracę ze spółką P w celu umocnienia wizerunku dystrybutora marki samochodów G oraz podniesienia jego konkurencyjności przez oferowanie usług leasingu, a także zwiększenie sprzedaży usług serwisowych oferowanych przez E. P oferowała finansowanie sprzedaży samochodów w salonach E.

X zawarł z P wiele umów zlecenia, których przedmiotem była akwizycja umów leasingowych wśród klientów E. Usługi były oferowane jedynie klientom salonu E, a związane z tym czynności X wykonywał w salonie, w godzinach jego otwarcia i w swoim czasie pracy. Pracodawca zainteresowanego (E) uzyskiwał od P prowizję z tytułu zawartych – dzięki aktywności pana X – umów leasingowych. Pozyskiwał także klientów na oferowane przez salon usługi serwisowe.

ZUS uznał, że X nie powinien być ubezpieczony społecznie z tytułu umów cywilnoprawnych z P, lecz jako pracownik w spółce E – na podstawie art. 8 ust. 2a usus. Umowy te były bowiem wykonywane na rzecz jego pracodawcy, czyli E.

Stało się to przedmiotem sporu sądowego. SA miał wątpliwości, czy art. 8 ust. 2a usus nie obejmuje tylko takich sytuacji, w których istnieje przepływ finansowy od podmiotu będącego pracodawcą osób zatrudnianych przez inny podmiot, z którym osoby te zawierają umowy cywilnoprawne, do podmiotu, który zawarł umowy cywilnoprawne z tymi pracownikami. Takie pytanie zadał SN.

Z uzasadnienia: Dotychczas SN nie orzekał w podobnym stanie faktycznym. Zwykle pracodawca przekazuje osobie trzeciej środki na sfinansowanie określonego zadania, stanowiącego przedmiot własnej działalności, a osoba trzecia, wywiązując się z przyjętego zobowiązania, zatrudnia pracowników pracodawcy (II UK 693/15 i III UK 376/19). Takie działanie ma na celu niedozwolone – z punktu widzenia art. 8 ust. 2a usus – obniżenie kosztów zatrudnienia przez zastąpienie „oskładkowanego” wynagrodzenia za pracę „nieoskładkowanym” wynagrodzeniem za wykonanie dzieła lub wykonanie usług.

Znaczenie bezpośredniego lub pośredniego finansowania przez pracodawcę czynności wykonywanych dla niego przez pracowników działających w charakterze zleceniobiorców ma oparcie w art. 22 § 1 Kp. Definicję „pracodawcy” z art. 8 ust. 2a usus należy bowiem odkodowywać za pomocą prawa pracy. Zgodnie z art. 22 § 1 Kp przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.

W art. 22 § 1 Kp użyto więc zwrotu – powielonego w art. 8 ust. 2a usus – „na rzecz pracodawcy”. Dla stwierdzenia, że dany stosunek prawny jest stosunkiem pracy, konieczne jest więc ustalenie, czy wykonywana jest określonego rodzaju praca dla pracodawcy, czy dana osoba podlega poleceniom pracodawcy oraz czy otrzymuje od pracodawcy wynagrodzenie za czynności, które wykonuje dla niego na jego polecenie. Skoro zaś tytuł ubezpieczenia społecznego jest pochodną istnienia ważnego stosunku cywilnoprawnego, to o rozszerzonym pracowniczym tytule ubezpieczenia społecznego (polegającego na traktowaniu jako pracowników niektórych zleceniobiorców) można mówić tylko w przypadku finansowania przez pracodawcę wynagrodzenia wypłacanego przez osobę trzecią jego pracownikom, za czynności wykonywane przez nich dla tego pracodawcy, choć pod formalnym kierownictwem tej osoby trzeciej.

Tym samym finansowanie przez pracodawcę w jakikolwiek sposób wynagrodzenia z tytułu świadczenia na jego rzecz pracy przez pracownika, na podstawie umowy zawartej z osobą trzecią, przemawia (ale nie przesądza) za zastosowaniem art. 8 ust. 2a usus, a brak takiego finansowania przemawia przeciwko zastosowaniu tego przepisu, o ile nie stwierdzi się w danym stanie faktycznym dodatkowych okoliczności wskazujących na działania sprzeczne z jego celami.

Domiar składek obciąża pracodawcę

Gdy ZUS ustali, że umowa cywilnoprawna była umową o pracę, i ją oskładkuje, pracodawca nie może żądać od pracownika zwrotu części wynagrodzenia odpowiadającego części składek, która powinna być sfinansowana ze środków zatrudnionego – wyrok SN z 24.06.2021 r. (III PSKP 26/21).

W latach 2001–2013 pan X pracował w szpitalu na umowę o pracę (na cały etat) jako lekarz. Następnie świadczył usługi medyczne na postawie kontraktu medycznego.

Szpital w latach 2009 i 2010 zawarł umowy o świadczenie usług z zakresu medycyny ratunkowej – zapewnienie dyżurów medycznych z NZOZ Prywatną Przychodnią Lekarską. Lekarze zatrudniani przez NZOZ mieli dyżury w SOR w szpitalu. NZOZ zatrudnił na zlecenia osoby, które były jednocześnie pracownikami szpitala. W szpitalu było zbyt mało lekarzy, by mogli odbywać dyżury w ramach stosunku pracy, bez naruszania przepisów dotyczących czasu pracy.

Pan X od czerwca 2009 do grudnia 2011 r. był zatrudniony na kolejne umowy zlecenia zawarte z NZOZ. Przedmiot umów pokrywał się z obowiązkami X wynikającymi z umowy o pracę i dotyczył udzielania świadczeń zdrowotnych podczas dyżurów. W treści umów zawarto klauzulę, że zleceniobiorca nie wnosi o objęcie ubezpieczeniem społecznym. Od umów opłacano składki na ubezpieczenie zdrowotne.

Umowy zlecenia były przedkładane przez pracodawcę lekarzom do podpisania w szpitalu. Z inicjatywą podpisania przez lekarzy umów zlecenia z NZOZ wyszedł szpital. Nie wyjaśniono im przyczyn takiego ukształtowania zatrudnienia, lecz wiedzieli, że trzeba zapewnić pracę SOR, a nie ma wystarczającej obsady.

Lekarze realizowali umowy na terenie szpitala w analogiczny sposób, w jaki pełnili dyżury w ramach stosunku pracy – w tym samym miejscu i pod zwierzchnictwem tych samych przełożonych. Dyżury na zlecenie nie były liczone do czasu pracy (doszłoby do przekroczenia norm).

Po pewnym okresie ZUS określił w stosunku do X podstawę wymiaru składek emerytalnej, rentowych, chorobowej, wypadkowej i zdrowotnej, za okres od czerwca 2009 do grudnia 2010 r., wynikającą z umów cywilnoprawnych zawartych z NZOZ, uznając jednocześnie, że obowiązek zapłaty tych składek obciąża szpital jako pracodawcę.

Szpital zwrócił się do lekarzy o zwrot części składek – finansowanej przez pracowników. Pana X wezwał do zapłaty ponad 20 tys. zł. Ten odmówił, co stało się przedmiotem sporu.

Szpital pytał, czy podstawą dochodzenia zwrotu od pracownika pokrytych przez pracodawcę należności składkowych, które powinny zostać sfinansowane ze środków pracownika, są przepisy dotyczące bezpodstawnego wzbogacenia oraz czy takie działanie jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Z uzasadnienia: Wystarczającą przesłanką zastosowania art. 8 ust. 2a usus jest korzystanie przez pracodawcę z wymiernych rezultatów pracy swojego pracownika, wynagradzanego przez osobę trzecią ze środków pozyskanych od pracodawcy na podstawie umowy łączącej pracodawcę z osobą trzecią.

Zważywszy, że w stosunku do pracownika płatnikiem składek jest pracodawca (art. 4 pkt 2 lit. a usus), a art. 8 ust. 2a usus rozszerza pojęcie „pracownika” na jego dalszą aktywność w ramach umowy cywilnoprawnej, jeżeli w jej ramach świadczy on pracę na rzecz swojego pracodawcy, naturalne jest uznanie, że także w zakresie tej sfery aktywności należy go uznać, na potrzeby ubezpieczeń społecznych, za pracownika tego właśnie pracodawcy.

Wszelkie obowiązki dotyczące obliczania, rozliczania oraz opłacania należnych składek, a także potrącania z dochodów ubezpieczonych tych ich części, które są przez nich finansowane, spoczywają jedynie na płatnikach składek. W tym zakresie ubezpieczeni będący pracownikami nie są bowiem adresatami norm, które nakładałyby na nich jakiekolwiek obowiązki. To sprawia, że zasady określające sposób finansowania składek pozostają bez wpływu na obowiązek ich opłacania, który m.in. w odniesieniu do pracowników obciąża tylko płatników składek, a więc pracodawców.

W przypadku ustalenia wyrokiem, że pracownik wykonujący umowę cywilnoprawną był zatrudniony w ramach stosunku pracy, zaś wysokość świadczeń mu wypłacanych z tytułu tej umowy odpowiadała wynagrodzeniu za pracę, obejmującemu składki społeczne i zdrowotne, sprzeczne z zasadami współżycia społecznego jest żądanie od pracownika zwrotu wypłaconego wynagrodzenia, odpowiadającego kwocie zapłaconych następczo przez pracodawcę składek, w części, która powinna być sfinansowana ze środków pracownika. Chyba że przy zawieraniu umowy cywilnoprawnej pracownik dążył do uzyskania wyższego wynagrodzenia kosztem redukcji obciążeń publicznoprawnych należnych w przypadku wykonywania zatrudnienia w ramach stosunku pracy.

Przyjmuje się, że to pracodawca, którego pracownik wykonuje na jego rzecz pracę w ramach umowy cywilnej zawartej z osobą trzecią, jest płatnikiem składek społecznych. Nie wyklucza to jednak sytuacji, w której płatnikiem składek jest osoba trzecia.

Utrata ważności zaświadczenia lekarskiego a zasiłek chorobowy

Jeśli ubezpieczony nie stawi się na kontrolę u lekarza orzecznika, przez co jego zwolnienie lekarskie straci ważność, nie oznacza to odzyskania zdrowia – uchwała SN z 16.06.2021 r. (III UZP 2/21).

Pani X była zatrudniona przez spółkę do 30.09.2018 r. i z tego tytułu podlegała obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym. Potem otrzymała 3 zaświadczenia lekarskie stwierdzające jej niezdolność do pracy w dniach: od 8.10.2018 do 28.10.2018 r., od 29.10.2018 do 18.11.2018 r. i od 19.11.2018 do 9.12.2018 r. ZUS zawiadomił ją o terminie badania kontrolnego przez lekarza orzecznika, wyznaczonym na 26.10.2018 r. Pani X potwierdziła odbiór zawiadomienia 18.10.2018 r. Jednak koperta, której odbiór potwierdziła, była pusta, co zgłosiła osobiście w placówce pocztowej pracownikowi, ale nie złożyła formalnej reklamacji. O terminie badania kontrolnego, który w międzyczasie upłynął, dowiedziała się dopiero podczas składania kolejnego zwolnienia lekarskiego w siedzibie ZUS.

ZUS wydał 3 decyzje, w których ustalał prawo do zasiłku. Ostatecznie przyznał zasiłek za okres od 8.10 2018 do 26.10.2018 r., a odmówił od 27.10.2018 do 9.12.2018 r., ze względu na niestawienie się pani X na badanie wyznaczone na 26.10.2018 r., skutkujące utratą ważności pierwszego zaświadczenia lekarskiego w części obejmującej okres od 27.10.2018 do 28.10.2018 r. Niezdolność do pracy orzeczona drugim i trzecim zaświadczeniem lekarskim powstała po upływie 14 dni od ustania tytułu ubezpieczenia chorobowego – stosunku pracy. Pani X się odwołała.

Powstało pytanie dotyczące skutków utraty ważności orzeczenia w kontekście prawa do zasiłku na podstawie kolejnych zwolnień lekarskich, wystawianych po ustaniu stosunku pracy.

Z uzasadnienia: Z mocy art. 59 ustawy zasiłkowej lekarze orzecznicy ZUS przeprowadzają kontrolę prawidłowości orzekania o czasowej niezdolności do pracy (merytoryczną) oraz kontrolę wystawiania zaświadczeń lekarskich (formalną). ZUS zawiadamia ubezpieczonego o terminie badania przez lekarza orzecznika ZUS albo przez lekarza konsultanta, lub dostarczenia posiadanych wyników badań pomocniczych. Zawiadomienie zawiera także informację o skutkach niestawiennictwa, bo w myśl art. 59 ust. 6 i 10 ustawy zasiłkowej w razie uniemożliwienia badania lub niedostarczenia posiadanych wyników badań w wyznaczonym terminie, zaświadczenie lekarskie traci ważność od dnia następującego po tym terminie, a ZUS wydaje decyzję o braku prawa do zasiłku. Ma ona charakter deklaratoryjny, ponieważ utrata prawa do zasiłku chorobowego następuje w tej sytuacji z mocy prawa.

Art. 59 ust. 6 ustawy zasiłkowej nie wywołuje innych skutków niż spowodowanie utraty ważności dokumentu potwierdzającego czasową niezdolność do pracy osoby ubiegającej się o zasiłek chorobowy.

W postępowaniu zainicjowanym odwołaniem od takiej decyzji ubezpieczony może wyłącznie wykazywać, że jego niestawiennictwo na badania było niezawinione. Sądy oceniają tylko to, czy ubezpieczony uniemożliwił z przyczyn zawinionych przeprowadzenie badań kontrolnych w terminie wyznaczonym przez organ ubezpieczeń społecznych, w sposób prowadzący do wydania decyzji o utracie ważności zaświadczenia lekarskiego i usprawiedliwiający wydanie decyzji o braku prawa do zasiłku lub o zwrocie świadczeń pobranych nienależnie z winy ubezpieczonego, a także do utraty prawa do zasiłku od dnia następującego po dniu wyznaczonych badań.

Utrata ważności zaświadczenia lekarskiego na mocy art. 59 ust. 6 ustawy zasiłkowej nie oznacza jednak automatycznego odzyskania zdolności do pracy przez osobę, której dotyczyło unieważnione ex lege zaświadczenie lekarskie.

W postępowaniu sądowym zainicjowanym odwołaniem od decyzji w sprawie o prawo do zasiłku chorobowego za dalszy okres objęty zaświadczeniem lekarskim sąd jest uprawniony do badania niezdolności do pracy w okresie objętym unieważnionym zaświadczeniem lekarskim, aby sprawdzić, czy ubezpieczony spełnia przesłanki warunkujące nabycie prawa do tego świadczenia, wymienione w art. 7 ustawy zasiłkowej.

Ustawa zasiłkowa konsekwentnie odróżnia bowiem stan „niezdolności do pracy” od „zaświadczenia lekarskiego”, które ma tego stanu dowodzić.

Utrata ważności zaświadczenia lekarskiego na podstawie art. 59 ust. 6 ustawy zasiłkowej, nie oznacza odzyskania zdolności do pracy przez osobę, która wcześniej, w okolicznościach wskazanych w art. 7 tej ustawy, nabyła prawo do zasiłku chorobowego, a zatem nie powoduje ustania prawa do zasiłku chorobowego za dalszy okres niezdolności do pracy, a jedynie za okres objęty unieważnionym zaświadczeniem, następujący po terminie, o którym mowa w art. 59 ust. 5 tej ustawy.

Składki od zaległego wynagrodzenia wypłaconego po rozstaniu z pracownikiem

Od nagrody rocznej, wypłaconej funkcjonariuszowi Służby Celno-Skarbowej po ustaniu służby, trzeba zapłacić składki – uchwała SN z 26.08.2021 r. (III UZP 1/21).

Pan X pełnił służbę w UCS i z tego tytułu był zgłoszony do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych. Ustawą z 11.05.2017 r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin oraz niektórych innych ustaw[1] X został włączony – od 1.01.2018 r. – do systemu emerytalnego służb mundurowych i płaci wyłącznie składkę zdrowotną. W lutym 2018 r. wypłacono mu nagrodę roczną za 2017 r. ZUS stwierdził, że należy od niej zapłacić składki społeczne. Celnik uważał, że nie powinno się ich naliczać, skoro od 2018 r. nie podlega ubezpieczeniom społecznym.

Z uzasadnienia: Niezależnie od przyczyny ustania tytułu ubezpieczenia społecznego jego unicestwienie nie powoduje automatycznie ustania obowiązku składkowego względem świadczeń powstałych w okresie jego trwania, a wypłacanych już po rozwiązaniu (wygaśnięciu) tytułu ubezpieczeń społecznych, nawet gdy faktyczna wypłata następuje w dłuższym okresie niż wypłata spornego świadczenia. Tak będzie przy uzyskaniu przez pracownika, w wyniku orzeczenia sądu, wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, o przyznanie których procesował się z pracodawcą po ustaniu zatrudnienia. Nie inaczej należy potraktować inne świadczenia ze stosunku pracy – od wynagrodzenia po inne należności wypłacane za dłuższe okresy rozliczeniowe (premie kwartalne, nagrody roczne).

Przysporzenia po stronie ubezpieczonego, nawet po ustaniu tytułu ubezpieczenia społecznego, należy zatem traktować jako przychód w rozumieniu updof. Wynika to z art. 4 pkt 9 w zw. z art. 18 ust. 1 usus, skoro ustawodawca posługuje się terminem „z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy, służby”. Chodzi więc o przysporzenia z racji aktywności zawodowej, a nie przychody uzyskane w trakcie jej trwania. Symetrycznie zaś w podstawie wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne nie uwzględnia się należności, które nie mieszczą się w kategorii przychodu lub nie zostały przedstawione do dyspozycji pracownika.

Wątpliwości wyjaśnia rozporządzenie składkowe, które w § 2 w zw. z § 5 ust. 1 pkt 2 konkretyzuje, jakie przychody nie stanowią podstawy wymiaru składek. W katalogu świadczeń zwolnionych z obowiązku „oskładkowania” nie ma nagrody rocznej wypłaconej po ustaniu tytułu ubezpieczenia społecznego.

W judykaturze SN uznaje się, że należność z tytułu stosunku pracy (służby) może być dla celów ubezpieczeniowych uwzględniona w podstawie wymiaru składek dopiero w miesiącu, w którym została wypłacona lub pozostawiona do dyspozycji pracownika. Jeżeli w danym miesiącu brak było przychodu w rozumieniu updof, to brak było również podstawy wymiaru składek. Tym samym składki na ubezpieczenia społeczne nie były należne, nie powstała wierzytelność z tytułu składek ani nie może zostać wdrożona procedura związana z ich ściągnięciem.

Taka koncepcja nawiązuje do powstania obowiązku składkowego wprawdzie już po ustaniu tytułu do ubezpieczeń społecznych (stosunku służbowego), ale pozostającego w ścisłym związku z okolicznością, że przychód faktycznie uzyskany przez ubezpieczonego był przychodem ze stosunku służbowego w rozumieniu art. 18 ust. 1 usus. Data faktycznej wypłaty tych świadczeń ma zatem znaczenie wyłącznie dla ustalenia daty obowiązku składkowego płatnika.

Skoro prawo do świadczenia powstało w trakcie trwania stosunku służbowego (czy też stosunku pracy), to moment realizacji tego uprawnienia (obowiązek oskładkowania przychodu) nie jest zależny od dalszego istnienia tytułu ubezpieczenia społecznego.

W przypadku wypłaty świadczenia pieniężnego po ustaniu tytułu do ubezpieczeń społecznych, płatnik jest obowiązany, na zasadach określonych w rozporządzeniu[2], złożyć wraz z deklaracją rozliczeniową ZUS DRA imienny raport miesięczny za osobę, której wypłacono świadczenie, niepodlegającą ubezpieczeniom społecznym w dacie wypłaty tego świadczenia. Wówczas ma obowiązek posłużyć się kodem „30 00” (osoba, za którą należy rozliczyć i opłacić składki lub należne świadczenia w dokumentach rozliczeniowych składanych nie wcześniej niż za następny miesiąc, po ustaniu tytułu do ubezpieczeń) zamiast kodem „01 10” (pracownik podlegający ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu).

Zgodnie z art. 242 ust. 1 ustawy KAS funkcjonariuszowi za służbę pełnioną w danym roku kalendarzowym przysługuje nagroda roczna w wysokości 1/12 uposażenia, uposażenia chorobowego i uposażenia za przedłużony czas służby, otrzymanego w roku kalendarzowym, za który nagroda przysługuje. Nagroda przysługuje za służbę w danym roku kalendarzowym. W analizowanej sprawie chodzi o służbę w 2017 r., kiedy to z mocy prawa istniał tytuł do ubezpieczeń społecznych na podstawie art. 6 ust. 1 pkt 18a usus. Wypłacona więc w 2018 r. ubezpieczonemu nagroda roczna była przychodem ze stosunku służbowego.

Roszczenie o wypłatę tego świadczenia stało się wymagalne dopiero 31.12.2017 r., który był ostatnim dniem roku kalendarzowego. W tym świetle okoliczność wypłaty funkcjonariuszowi nagrody rocznej po tej dacie nie ma znaczenia, bo faktyczna data wypłaty (postawienia środków pieniężnych do dyspozycji funkcjonariusza) implikuje po stronie płatnika realizację obowiązku składkowego.

Nagroda roczna za 2017 r. wypłacona funkcjonariuszowi Służby Celno-Skarbowej w 2018 r., po ustaniu tytułu obowiązkowego ubezpieczenia społecznego, stanowi podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne (art. 242 ust. 1 ustawy KAS) w zw. z art. 18 ust. 1 usus.