Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych w orzecznictwie SN -93

Dobrowolne ubezpieczenie chorobowe – skutki zapłaty mniej, niż należało

Przed 1.01.2022 r. dobrowolne ubezpieczenie chorobowe osoby prowadzącej pozarolniczą działalność ustawało w przypadku opłacenia składki w terminie, ale w wysokości niższej niż należna – uchwała 7 sędziów SN z 10.02.2022 r. (III UZP 10/21).

Sprawa dotyczyła prowadzącej działalność gospodarczą kobiety, która popełniła błąd przy obliczaniu składki i zapłaciła ją w zaniżonej wysokości. Została pozbawiona świadczeń związanych z ciążą i macierzyństwem.

Z uzasadnienia: Do końca 2021 r. art. 14 ust. 2 pkt 2 usus brzmiał: Ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz chorobowe, o których mowa w ust. 1 (tj. ubezpieczenia dobrowolne), ustają od pierwszego dnia miesiąca kalendarzowego, za który nie opłacono w terminie składki należnej na to ubezpieczenie – w przypadku osób prowadzących pozarolniczą działalność i osób z nimi współpracujących, duchownych oraz osób wymienionych w art. 7 i art. 10; w uzasadnionych przypadkach Zakład, na wniosek ubezpieczonego, może wyrazić zgodę na opłacenie składki po terminie, z zastrzeżeniem ust. 2a.

Przepis ten został zmieniony 1.01.2022 r. Zgodnie z jego nowym brzmieniem ubezpieczenie emerytalne i rentowe oraz chorobowe, o których mowa w ust. 1 (tj. dobrowolne), ustają:

1) od dnia wskazanego w zgłoszeniu wyrejestrowania, o którym mowa w art. 36 ust. 11 albo 14, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym zgłoszenie zostało złożone w Zakładzie,

2) uchylony,

3) od dnia ustania tytułu podlegania tym ubezpieczeniom.

Nową treść uzyskał także art. 14 ust. 2a usus – zgodnie z nim, w okresie od dnia objęcia dobrowolnie ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi albo chorobowym do dnia ich ustania, płatnik składek jest obowiązany do rozliczania i opłacania składek za każdy miesiąc trwania tych ubezpieczeń.

Wykładnia obowiązującego do 31.12.2021 r. brzmienia art. 14 ust. 2 pkt 2 usus, wiążąca nieopłacenie składki w pełnej (należnej) wysokości z ustaniem dobrowolnego ubezpieczenia z mocy prawa, miała umocowanie w całej filozofii usus, w której opłacanie składek szło w parze z przymusem (obowiązkiem) ubezpieczenia, natomiast nie było obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia dobrowolne. Fakultatywne ubezpieczenie chorobowe uzależnione było od opłacania składki i w związku z tym nie istniał mechanizm umożliwiający jej przymusowe ściągnięcie. Poglądy, że opłacenie składki w niepełnej wysokości może być ew. podstawą do stosowania przez ZUS sankcji określonych w art. 24 usus, tj. do naliczenia odsetek za zwłokę, koszów egzekucyjnych, kosztów upomnienia i dodatkowej opłaty oraz ściągnięcia ich wraz z brakującą częścią składki w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji lub egzekucji sądowej, nie miały zatem podstawy prawnej. Wprawdzie w art. 24 usus nie mówi się wprost o składkach na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne, jednak jest oczywiste, że przymus opłacenia składek i następnie ich egzekwowanie nie mogą dotyczyć składek, których zaprzestanie opłacania prowadzi do ustania ubezpieczenia.

Innymi słowy sankcja za nieopłacenie składek w postaci ustania ubezpieczenia wyklucza zastosowanie sankcji z art. 24 usus. Ustawodawca musiałby wprowadzić osobny przepis, dający możliwość egzekwowania nieopłaconej części składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe albo przepis uzależniający wypłatę świadczenia z tego ubezpieczenia od uzupełnienia brakującej części składki, czego do 31.12.2021 r. usus nie przewidywała.

W konsekwencji przyjęcie koncepcji, że przy opłaceniu składki w niepełnej wysokości ubezpieczenie nadal trwa, oznaczałoby konieczność wypłaty świadczeń z tego ubezpieczenia – bez możliwości „odzyskania” nieopłaconej części składki w drodze przymusu.

W art. 14 ust. 2 pkt 2 usus w aktualnym brzmieniu ustanie dobrowolnego ubezpieczenia powiązano z wyrejestrowaniem z tego ubezpieczenia i jednocześnie wprowadzono obowiązek opłacania składki na dobrowolne ubezpieczenie w okresie od dnia nim objęcia (na skutek zgłoszenia) do dnia wyrejestrowania (art. 14 ust. 2 pkt 2a usus). Właśnie ten przepis (art. 14 ust. 2 pkt 2a) przekształcił prawo do opłacania składek w obowiązek i związał go z zadeklarowaniem woli podlegania dobrowolnym ubezpieczeniom społecznym.

Obecna filozofia podlegania dobrowolnym ubezpieczeniom społecznym odnosi tę dobrowolność do przystąpienia do ubezpieczenia, ale już z przystąpieniem wiąże konsekwencje w postaci przymusu opłacania składki – aż do rezygnacji z ubezpieczenia (wyrejestrowania się). Daje więc podstawy do wyegzekwowania nieopłaconej części składki. Co więcej, znowelizowany od 1.01.2022 r. art. 24 ust. 2 usus pozwala nie tylko na ściągnięcie należności w drodze egzekucji administracyjnej czy sądowej, lecz także na ich potrącenie ze świadczeń wypłacanych przez ZUS.

Również w ustawie zasiłkowej, do dodania od 1.01.2022 r. art. 2a nie istniał mechanizm blokujący wypłatę świadczeń w przypadku istnienia zaległości składkowych. Obecnie natomiast przepis ten przewiduje, że świadczenia, o których mowa w art. 2 pkt 1, 2, 5 i 6, nie przysługują osobom prowadzącym pozarolniczą działalność i osobom z nimi współpracującym, osobom współpracującym z osobami fizycznymi, o których mowa w art. 18 ust. 1 ustawy (…) Prawo przedsiębiorców (…), duchownym będącym płatnikami składek na własne ubezpieczenia, w razie wystąpienia w dniu powstania prawa do świadczenia zadłużenia z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne na kwotę przekraczającą 1% minimalnego wynagrodzenia za pracę ustalonego na podstawie odrębnych przepisów, do czasu spłaty całości zadłużenia.

Głównym celem art. 14 ust. 2 pkt 2 usus było zapewnienie terminowego opłacania należnych składek na ubezpieczenie dobrowolne i ograniczenie ryzyka wypłaty świadczeń pomimo nienależytego wykonania obowiązku zapłaty całości należnych składek.

Z jednej strony wprowadzenie warunku objęcia ubezpieczeniem chorobowym w postaci złożenia stosownego wniosku i z drugiej uzależnienie bytu tego ubezpieczenia od opłacenia składki w pełnej (należnej) wysokości mogło prowadzić do sytuacji, że nawet jeden drobny błąd ubezpieczonego (zawiniony czy niezawiniony – np. zaniżenie składki o kilka złotych), popełniony w odległej przeszłości w trakcie wieloletniego opłacania składek, mógł spowodować brak prawa do zasiłku. Rozwiązanie to można by było uznać za zbyt restrykcyjne, gdyby usus

nie przewidywała instrumentu łagodzącego w postaci możliwości wyrażenia przez ZUS zgody na opłacenie składki po terminie.

Sąd, rozpoznający odwołanie od decyzji organu rentowego odmawiającej wypłaty zasiłku chorobowego, bada zachowanie terminu do opłacenia składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe oraz zasadność odmowy wyrażenia przez ZUS zgody na opłacenie składki po terminie. W poprzednim stanie prawnym ubezpieczony miał zatem gwarancję, że w razie odmowy wyrażenia zgody na opłacenie składki po terminie, będzie mógł tę decyzję poddać kontroli sądowej, co ma istotne znaczenie wobec posłużenia się przez ustawodawcę zwrotem niedookreślonym – „w uzasadnionych przypadkach”.

Przedawnienie składki zabezpieczonej hipoteką nie uchroni przed zapłatą

Nie można się uchylić od spełnienia świadczeń na ubezpieczenia społeczne, powołując się na przedawnienie. Analogia do przepisów podatkowych nie działa – wyrok SN z 16.02.2022 r. (III USKP 110/21).

ZUS ustalił pani X zobowiązanie z tytułu składek społecznych i zdrowotnej. Na jej dwóch nieruchomościach w związku z nieuregulowaniem zadłużenia składkowego wpisano hipotekę przymusową zwykłą. Jedna nieruchomość została sprzedana na licytacji i komornik przekazał stosowną kwotę do ZUS. Druga nie znalazła nabywcy.

Pani X w odwołaniu od decyzji zarzuciła przedawnienie składek, którego nie zmienia hipoteka przymusowa na nieruchomości, bowiem art. 24 ust. 5 usus jest niezgodny z art. 64 ust. 2 Konstytucji RP. Pani X powoływała się na wyrok TK z 8.10.2013 r. (SK 40/12), mówiący, że art. 70 § 6 Op w brzmieniu obowiązującym od 1.01.1998 do 31.12.2002 r. był niezgodny z art. 64 ust. 2 Konstytucji RP. Art. 24 ust. 5 usus jest tożsamy z zakwestionowanymi uregulowaniami Op. Sądy niższej instancji przyznały pani X rację.

Z uzasadnienia: TK wyrokiem z 20.05.2020 r. (P 2/18) orzekł, że art. 24 ust. 5 usus w zakresie, w jakim wyłącza przedawnienie należności z tytułu składek społecznych zabezpieczonych hipoteką, jest zgodny z art. 64 ust. 2 Konstytucji RP.

Podstawą decyzji ZUS jest art. 24 ust. 5 usus, a nie art. 70 § 6 Op. Wyrok TK z 8.10.2013 r. odnosi się

do art. 70 § 6 Op. Sytuacja nie jest więc tożsama. Dla przedawnienia należności z tytułu składek społecznych zabezpieczonych hipoteką znaczenie ma wyrok TK z 20.05.2020 r.

Uzasadnienie podatków i ich przeznaczenie nie są takie same jak składek. Państwo odpowiada za zabezpieczenie, co może uzasadniać odrębne uregulowanie w zakresie przedawnienia.

Art. 24 ust. 5 usus służy ochronie nie tylko konstytucyjnego prawa wierzyciela hipotecznego, lecz także ochronie praw podmiotowych beneficjentów Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS). Niedofinansowanie FUS, będące skutkiem nieuiszczania składek, przekłada się na wysokość i dostępność wypłacanych świadczeń. Niewywiązywanie się z obowiązku uiszczania należności składkowych przez płatników powoduje także przerzucenie ciężaru finansowania wypłacanych z niego świadczeń na inne podmioty. Jeżeli zatem istnieje majątek dłużnika, pozwalający na pokrycie zaległych składek, uchylanie się od ich zapłaty z powołaniem na przedawnienie jest nie do pogodzenia z zasadą sprawiedliwości społecznej.

TK wskazał, że przedawnienie nie jest konstytucyjnym prawem podmiotowym. Pozostaje w sferze uznania ustawodawcy. Oczekiwanie na przedawnienie nie powinno wypierać obowiązku wywiązania się z zaciągniętych zobowiązań. Składki społeczne są daniną publiczną o charakterze ubezpieczeniowym i – co do zasady – ekwiwalentnym, i jako takie podlegają szczególnej ochronie.

Art. 24 ust. 5 usus stwarza bardziej elastyczne i dogodne możliwości spłaty długu dla płatników składek i ZUS. Zabezpieczenie hipoteką pozostawia organom alternatywę oceny sytuacji i podjęcia decyzji co do możliwości uzyskania spłaty należności. Jeżeli organ dojdzie do wniosku, że zobowiązany nie będzie prowadził dalej działalności i nie ma szans na spłatę należności w przyszłości, powinien jak najszybciej przeprowadzić egzekucję z nieruchomości, a także z innych składników majątkowych, jeżeli wartość nieruchomości lub kwota uzyskana z jej egzekucji nie pokrywa należności głównej wraz z odsetkami.

Odwlekanie egzekucji i doprowadzenie do jej przedawnienia uniemożliwia dochodzenie spłaty w odniesieniu do kwoty, która nie znajduje pokrycia w wartości nieruchomości. Po stronie organów oznacza to niedochowanie należytej staranności w dochodzeniu należności o charakterze publicznym. Natomiast w przypadku, gdy płatnik składek ma poważne problemy z płynnością finansową, jednak istnieje możliwość ich przezwyciężenia w przyszłości, organ powinien rozważyć powstrzymanie się od przeprowadzenia egzekucji z przedmiotów zabezpieczonych hipoteką.

ZUS nie powinien sankcjonować korygowania stopy składki wypadkowej przez płatnika

Jeśli płatnik kwestionuje stopę procentową składki wypadkowej ustaloną w zawiadomieniu, to ZUS ustala ją w decyzji – uchwała SN z 16.02.2022 r.(III UZP 9/21).

Spółka przekazywała informacje ZUS IWA o liczbie pracowników zatrudnionych w warunkach narażenia. Jednak po audycie złożyła ich korekty za kilkanaście lat, twierdząc, że żaden pracownik nie pracował w takich warunkach – były bowiem zapewnione środki ochrony. ZUS nie uwzględnił korekty i zobowiązał spółkę do zapłaty pierwotnie wykazanych składek. Spółka się z tym nie zgadzała. ZUS wydał więc decyzję nakładającą na nią sankcje z art. 34 ust. 1 ustawy wypadkowej, tzn. podwyższającą o 50% stopę procentową składki na ubezpieczenie wypadkowe w stosunku do prawidłowej, zdaniem ZUS, stopy. Spółka odwołała się od tej decyzji.

SN odpowiadał na pytanie, czy zawiadomienie płatnika przez ZUS – w trybie art. 32 ust. 1 ustawy wypadkowej – stanowi decyzję organu w przedmiocie ustalenia wysokości stopy procentowej składki wypadkowej obowiązującej w danym roku składkowym, która to decyzja musi poprzedzać ew. wydanie decyzji sankcyjnej, o której jest mowa w art. 34 ust. 1 albo ust. 2 ustawy wypadkowej.

Z uzasadnienia: Podwyższenie stopy procentowej składki wypadkowej na podstawie art. 34 ustawy wypadkowej jest sankcją, która polega na ustaleniu stopy procentowej w represyjnej wysokości 150% prawidłowo ustalonej stopy. Przepis uprawnia do tego ZUS w dwóch przypadkach:

• zaniechania przekazania przez płatnika danych pozwalających na ustalenie stopy procentowej, a także
• gdy „płatnik składek nie przekaże korekty informacji, o której mowa w art. 31 ust. 6, w terminie 14 dni od otrzymania wezwania Zakładu”.

Płatnik ma obowiązek reagowania na kierowane w różnym trybie wezwania ZUS do przedstawienia prawidłowych danych, stanowiących podstawę ustalenia indywidualnej składki wypadkowej. Sankcji podlega niewykonanie obowiązku rzetelnej współpracy płatnika z organem rentowym przy ustalaniu wysokości obowiązku składkowego. W art. 34 ust. 1 ustawy wypadkowej mowa o sankcjonowaniu niezłożenia w terminie 14 dni „korekty tej informacji” (informacji z art. 31 ust. 6 ustawy wypadkowej). ZUS może zatem zastosować art. 34 ust. 1 ustawy wypadkowej, tylko gdy płatnik nie wywiąże się z obowiązku skorygowania informacji złożonej do 31 stycznia danego roku, a nieprawidłowości zostały przez organ rentowy wychwycone przy ustalaniu zindywidualizowanej składki wypadkowej.

ZUS wezwał spółkę do złożenia „korekty do korekty”, a nie do skorygowania informacji rocznej. Z kolei ta nie zignorowała wezwania organu rentowego, lecz nie zgodziła się z jego żądaniem, przedstawiając argumentację, która podważała zasadność stanowiska organu zawartego w wezwaniu do dokonania „korekty korekty”. W takich okolicznościach nie można płatnika karać na podstawie art. 34 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 10 pkt 2 ustawy wypadkowej, bez względu na to, czy zawiadomienie o ustaleniu stopy procentowej składki z art. 32 ust. 1 ustawy wypadkowej jest decyzją.

SN uznał, że podstawę prawną dla decyzji, jaką ZUS powinien wydać w tej sprawie, stanowią art. 83 ust. 1 pkt 3 usus w zw. z art. 27 ust. 1 ustawy wypadkowej.

Na mocy art. 32 ustawy wypadkowej ZUS ma zawiadomić płatnika o wysokości stopy procentowej składki wypadkowej. „Zawiadomienie” to czynność techniczno-organizacyjna. Nie ma potrzeby zachowania warunków formalnych charakterystycznych dla decyzji administracyjnej. Natomiast gwarancje dla płatnika składek, który nie zgadza się z wyliczeniem przez ZUS należnych od niego składek, zapewnia wydanie przez organ rentowy decyzji ustalającej wysokość stopy procentowej (zobowiązania składkowego) za sporny okres. Wówczas jednak nie ma podstawy do stosowania mechanizmu sankcji, aż do uprawomocnienia się decyzji.

SN podjął więc uchwałę: ZUS ustala w decyzji wysokość stopy procentowej składki wypadkowej obowiązującej w danym roku składkowym (art. 83 ust. 1 pkt 3 usus w zw. z art. 27 ust. 1 ustawy wypadkowej), jeżeli płatnik składek kwestionuje wysokość tej stopy ustaloną w zawiadomieniu, o którym mowa w art. 32 ust. 1 ustawy wypadkowej.

Odpis na zfśs za byłych nauczycieli

Podstawę ustalenia wysokości odpisu na zfśs w odniesieniu do nauczycieli będących emerytami, rencistami albo pobierających nauczycielskie świadczenia kompensacyjne jest suma tych świadczeń pobieranych przez nich w ciągu roku – uchwała pełnego składu Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych SN z 23.02.2022 r.(III PZP 3/21).

Sprawę wysokości odpisu na zfśs podniósł Związek Nauczycielstwa Polskiego, występując przeciwko jednej ze szkół o przekazanie jego wyższej kwoty. Chodziło o to, czy podstawą ustalenia odpisu za ww. osoby powinno być świadczenie miesięczne, czy też suma świadczeń wypłacona w ciągu całego roku.

Z uzasadnienia: Art. 53 ust. 2 Karty Nauczyciela(1) stanowi, że dla nauczycieli będących emerytami, rencistami lub nauczycielami pobierającymi nauczycielskie świadczenie kompensacyjne dokonuje się odpisu na zfśs w wysokości 5% pobieranych przez nich emerytur, rent oraz nauczycielskich świadczeń kompensacyjnych.

Przepis ma na celu zwiększenie odpisu względem standardu przewidzianego w ustawie o zfśs – przez podwyższenie procentu podstawy odpisu, a także obligatoryjne objęcie odpisem nauczycieli nieczynnych zawodowo.

Należy przyjąć, że podstawę ustalenia wysokości odpisu na zfśs nauczycieli będących emerytami, rencistami lub pobierających nauczycielskie świadczenia rekompensacyjne stanowi suma 5% pobieranych przez nich emerytur, rent oraz świadczeń kompensacyjnych obliczona w skali roku.

Pracodawca musi przekazać całość wymaganych prawem środków zasilających fundusz najpóźniej 30 września danego roku. Obowiązek ten powinien być wykonany należycie, w szczególności przez poprawne wyliczenie wysokości odpisów. Nie oznacza to jednak, że wyliczenie nie może podlegać korekcie, jeżeli po 30 września danego roku nastąpią zmiany: liczby byłych nauczycieli pobierających emerytury, renty lub nauczycielskie świadczenia kompensacyjne oraz wysokości tych świadczeń. Wiadomo bowiem, że według stanu na 30 września pracodawca nie jest w stanie precyzyjnie określić sumy przychodów, jakie nauczyciel-świadczeniobiorca uzyska w trakcie całego roku kalendarzowego.

Podobne problemy pojawiają się również w przypadku szacunkowych w istocie wyliczeń wysokości odpisu na fundusz od wynagrodzeń nauczycieli czynnych zawodowo. Skoro odpisu dokonuje się według stanu na 30 września danego roku, to oczywiste jest, że do końca roku kalendarzowego mogą zajść różnego rodzaju zmiany (zarówno stanu liczebnego nauczycieli, jak i wysokości ich wynagrodzeń).

Powrót do pracy oznacza zwrot odprawy

Wnosząc pozew o przywrócenie do pracy, pracownik musi się liczyć z obowiązkiem zwrotu otrzymanej odprawy pieniężnej – wyrok SN z 24.02.2022 r.(II PSKP 75/21).

Pani X została zwolniona z powodu likwidacji stanowiska pracy. Otrzymała 25 tys. zł odprawy na podstawie ustawy o zwolnieniach grupowych(2). Wystąpiła do sądu o przywrócenie do pracy i uzyskała korzystny wyrok. W międzyczasie nie pracowała. Zwróciła się do pracodawcy o wypłatę zasądzonego wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy (w wysokości miesięcznego wynagrodzenia). W odpowiedzi pracodawca złożył oświadczenie o potrąceniu wierzytelności przysługującej mu z tytułu odprawy, z wierzytelnością pracownicy z tytułu wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy – wobec przywrócenia jej przez sąd do pracy. Jednocześnie wezwał X do zapłaty kwoty 16 tys. zł, stanowiącej pozostałą część odprawy. X twierdziła, że pieniądze już wydała, bo nie miała innych dochodów. Żądanie jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego wobec podjętych w stosunku do niej działań po przywróceniu do pracy, noszących cechy dyskryminacji i mobbingu. Po powrocie nie miała bowiem zbyt wiele zadań.

Z uzasadnienia: Pani X w związku z rozwiązaniem stosunku pracy otrzymała odprawę pieniężną i nie było to świadczenie, o którym mowa w art. 411 pkt 2 Kc. Przepis ten stanowi, że nie można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli jego spełnienie czyni zadość zasadom współżycia społecznego. Zasadniczo dotyczy przypadku, w którym w chwili spełnienia świadczenie było nienależne.

Odprawa stała się świadczeniem nienależnym z chwilą przywrócenia X do pracy. Odpadła wówczas przyczyna świadczenia i dlatego wypłacona odprawa powinna zostać zwrócona. Nie jest to zatem sytuacja, w której pracodawca spełnił (wypłacił) świadczenie nienależne. Nie ma zatem zastosowania art. 411 pkt 2 Kc. Przepis ten odnosi się do świadczenia, które nie miało podstawy prawnej od początku. Jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego, to w tej szczególnej sytuacji, gdy osoba świadczyła, choć nie miała obowiązku, nie można żądać zwrotu świadczenia.

W regulacji tej nie chodzi o to, że zwrot nienależnego świadczenia przez osobę, która uzyskała korzyść majątkową bez podstawy prawnej, byłby sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, ale o to, że samo domaganie się zwrotu przez osobę, która spełniła świadczenie, jest niemożliwe (niedopuszczalne).

Pracodawca nie wypłacał odprawy dla spełnienia zadość zasadom współżycia społecznego, tylko w wykonaniu obowiązku prawnego (ustawowego). Ma zatem prawo do jej zwrotu, gdy pracownik został przywrócony do pracy.