Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych w orzecznictwie SN - 71

Przychód z tytułu używania służbowego auta – ze składką ZUS

Wartość pieniężna częściowo odpłatnego świadczenia przysługującego pracownikowi z tytułu wykorzystywania samochodu służbowego do celów prywatnych podlega oskładkowaniu – postanowienie SN z 24.06.2020 r. (III UK 107/19).

Spółka odwołała się od interpretacji ZUS. Uważała, że w podstawie wymiaru składek nie należy uwzględniać uzyskiwanego przez pracownika przychodu z tytułu udostępniania mu za symboliczną odpłatnością samochodu służbowego do celów prywatnych. Spór sprowadzał się do rozstrzygnięcia, czy w sytuacji gdy pracownicy ponoszą częściową odpłatność za korzystanie z pojazdu służbowego do celów prywatnych, wynikającą z zapisów w regulaminie wynagradzania, ich przychód z tego tytułu podlega wyłączeniu z podstawy wymiaru składek na podstawie § 2 ust. 1 pkt 26 rozporządzenia składkowego.

Z uzasadnienia: W wyroku z 21.08.2019 r. (III UK 203/18) SN orzekł, że przychód z tytułu nieodpłatnego udostępnienia pracownikom w celach prywatnych samochodów należących do pracodawcy nie jest objęty wyjątkiem przewidzianym w § 2 ust. 1 pkt 26 rozporządzenia składkowego. Podobnie we wcześniejszym wyroku z 27.11.2018 r. (I UK 319/17) SN stwierdził, że korzyści odnoszone przez pracownika z tytułu udostępnienia mu przez pracodawcę samochodu służbowego do użytkowania w celach prywatnych nie są wyłączone z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne.

Pojęcie „przychód” jest wspólne dla usus i updof. Oznacza to, że przychód pracownika ze stosunku pracy definiowany jest przepisami ustawy podatkowej, a punkt wyjścia stanowi jej art. 12 ust. 1. Przychodem w rozumieniu tego przepisu jest także wartość pieniężna nieodpłatnego świadczenia przysługującego pracownikowi z tytułu wykorzystywania samochodu służbowego do celów prywatnych, ustalana stosownie do art. 12 ust. 2a updof – w zależności od pojemności silnika.

Biorąc to pod uwagę i przyjmując, że pojęcie „przychód” jest jednakowo zdefiniowane w przepisach podatkowych i w usus, należy przyjąć, że wartość pieniężna nieodpłatnego świadczenia przysługującego pracownikowi z tytułu wykorzystywania samochodu służbowego do celów prywatnych stanowi przychód pracownika, zgodnie z art. 18 ust. 1 w zw. z art. 4 pkt 9 usus, przyjmowany do ustalenia podstawy wymiaru składek.

Świadczenie to jest nieodpłatne, tzn. nie wymaga świadczeń wzajemnych, a pozostaje w związku ze stosunkiem pracy, w tym sensie że może otrzymać je tylko pracownik od pracodawcy, na warunkach ustalonych w układzie zbiorowym pracy, w regulaminie wynagradzania lub w innych przepisach płacowych. W literaturze dostrzega się interes pracodawcy w udzieleniu takiego świadczenia, polegający na związaniu pracownika z firmą, podobnie do zakupienia polisy ubezpieczeniowej, opłacenia wypoczynku, bezpłatnego udostępnienia mieszkania zakładowego, pokrywania rachunków telefonicznych albo udostępnienia po preferencyjnej cenie akcji firmy. Wartość pieniężną takich nieodpłatnych czy częściowo odpłatnych świadczeń pracodawcy na rzecz pracowników ustala się według podobnych zasad jak pieniężną wartość świadczeń w naturze.

Paragraf 2 ust. 1 pkt 26 rozporządzenia składkowego, określający wyłączenie z podstawy wymiaru składek ZUS, składa się z dwóch członów odnoszących się do dwóch odrębnych świadczeń ze strony pracodawcy na rzecz pracownika.

W pierwszym członie wyłączono z podstawy wymiaru składek korzyści materialne wynikające z układów zbiorowych pracy, regulaminów wynagradzania lub przepisów o wynagradzaniu, polegające na uprawnieniu do zakupu po cenach niższych niż detaliczne niektórych artykułów, przedmiotów lub usług. Pracownik, któremu pracodawca udostępnia samochód służbowy do celów prywatnych, nie jest nabywcą auta. Nie nabywa też usługi od pracodawcy, gdyż nie wynajmuje samochodu, lecz nieodpłatnie go użytkuje.

W drugim członie omawianego przepisu wyłączono z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne przychód pracowników wynikający z korzystania z bezpłatnych lub częściowo odpłatnych przejazdów środkami lokomocji.

Spółka uważa, że dosłowne brzmienie § 2 ust. 1 pkt 26 rozporządzenia nie uzależnia wyłączenia z podstawy wymiaru składek od celu, jakiemu przejazdy środkami lokomocji miałyby służyć. Jeśli byłby to tylko cel służbowy, to nie odpowiadałoby to realiom, skoro pracodawca, który udostępnił pracownikom bilety miesięczne na przejazdy publicznymi środkami lokomocji jedynie w celach służbowych, nie byłby w stanie zweryfikować, czy wykorzystywane są tylko w tych celach. Argument ten – choć trafny – nie odnosi do istoty sporu, w którym najpierw należy przesądzić jednoznaczność pojęć „korzystanie z samochodu służbowego” i „korzystanie z przejazdów środkami lokomocji”.

W wyroku SN z 27.11.2018 r. (I UK 319/17) dostrzeżono, że przepis ten stanowi o „bezpłatnych” oraz „częściowo odpłatnych” przejazdach, czyli że odnosi się tylko do przejazdów środkami lokomocji, które ze swej istoty są przejazdami odpłatnymi, a korzyść pracownika polega na zwolnieniu w części lub w całości z konieczności uiszczania opłaty za skorzystanie z usługi przewozu.

Oczywiste jest, że taka opłata występuje w przypadku przewozów biletowanych, w tym rozliczanych w formie ryczałtowej (biletu okresowego) w razie korzystania z transportu publicznego podczas przejazdu do pracy i z pracy, oraz innych przejazdów służących wykonywaniu obowiązków pracowniczych, np. wyjazdów służbowych lub wyjazdów w celu udania się do miejsca wykonywania czynności. W związku z tym także ekwiwalenty pieniężne wypłacane pracownikom z tytułu kosztów przejazdu do pracy, na podstawie przepisów płacowych, podlegają wyłączeniu z podstawy wymiaru składek. Pracodawca pokrywa również – bez obowiązku składkowego – koszt używania przez pracownika w celach służbowych pojazdu niebędącego własnością pracodawcy (§ 2 ust. 1 pkt 13 rozporządzenia). Nie odpowiada temu używanie samochodu, stanowiącego własność pracodawcy, bez ograniczeń co do celu przejazdu, także w celach prywatnych.

W przypadku korzystania z samochodu służbowego w celach prywatnych odpłatność za przejazd nie występuje i nie może być mowy o uprawnieniu do jej nieponoszenia w całości czy też w części. Jest to inne nieodpłatne świadczenie na rzecz pracownika, będące przedmiotem opodatkowania oraz niewyłączone z podstawy wymiaru składek, które wykracza poza pojęcie uiszczania opłaty za skorzystanie z przejazdów środkami lokomocji.

Wykorzystywanie przez pracownika samochodu służbowego do celów prywatnych nie podlega więc wyłączeniu z oskładkowania, określonemu w § 2 ust. 1 pkt 26 rozporządzenia.

Korzystniejszy układ zbiorowy pracy w spółce matce

Czasowa praca w spółce zależnej nie przekreśla uzyskania profitów po powrocie do spółki macierzystej – wyrok SN z 6.02.2020 r. (II PK 154/18).

Pani X była zatrudniona w spółce Z. W wyniku zmian restrukturyzacyjnych laboratorium, w którym pracowała, przeszło do spółki zależnej P, utworzonej do obsługi laboratoryjnej spółki Z. Pracownicy laboratorium zostali 1.01.2008 r. „przekazani” w trybie art. 231 Kp do nowego pracodawcy. W 2014 r. postanowiono o likwidacji spółki P. Panią X przeniesiono z powrotem do spółki Z w trybie art. 231 Kp. Następnie 28.09.2014 r. jej stosunek pracy został rozwiązany za porozumieniem stron, w związku z jej przejściem na emeryturę.

Pani X zwróciła się o wypłatę nagrody jubileuszowej oraz odprawy emerytalnej na zasadach obowiązujących pracowników spółki Z. Odmówiono jej wypłaty nagrody jubileuszowej, której nie przewidywał układ zbiorowy pracy dla pracowników spółki P, mający zastosowanie przez rok od powrotnego przejścia pracowników do spółki Z. Odprawę emerytalną wypłacono w wysokości miesięcznego wynagrodzenia – zgodnie z układem zbiorowym pracy obowiązującym pracowników spółki P.

Dla pracowników spółki Z układ zbiorowy pracy przewidywał nagrodę jubileuszową 4-krotnie wyższą, a odprawę emerytalną – 3-krotnie wyższą, a w razie odejścia za porozumieniem stron – wyższą 6-krotnie.

Sądy przyznały rację pani X, ale spółka Z wniosła skargę kasacyjną.

Z uzasadnienia: W przypadku przeniesienia pani X do spółki zależnej P, a następnie powrotu do zatrudnienia w spółce matce Z, bezpośrednie zastosowanie miały postanowienia układu zbiorowego pracy spółki Z (art. 8 Kp w opozycji do art. 241⁸ § 1 Kp). Stanowi on, że pracownikowi przysługuje nagroda jubileuszowa za okresy zatrudnienia w danym zakładzie pracy oraz za okresy zatrudnienia w innych zakładach pracy, której podstawę wymiaru oblicza się za okres zatrudnienia u danego pracodawcy, tj. „w „energetyce i Spółkach Zależnych”. Oznaczało to, że pani X przysługiwała nagroda jubileuszowa z tytułu łącznego stażu pracy w spółce Z oraz zależnej spółce P. Także z układu zbiorowego pracy Z wynikało, że podstawę wymiaru jednorazowej pieniężnej odprawy emerytalnej oblicza się za okres pracy u pracodawcy, tj. „w energetyce i Spółkach Zależnych”.

W razie powrotnego przejścia pracowników spółki zależnej do spółki matki ta w odniesieniu do powrotnie przejętych pracowników stosuje zatem korzystniejsze warunki pracy i płacy niż wynikające z dotychczasowego układu zbiorowego pracy, który obowiązywał w spółce zależnej (art. 241⁸ § 1 Kp), skoro stosowanie korzystniejszych warunków nakazują wyraźne postanowienia obowiązującego u niej zakładowego układu zbiorowego pracy. Spółka Z miała więc obowiązek stosowania tych korzystniejszych dla pani X postanowień.

Wypadek przy pracy, gdy pracownik chorował

Jeżeli przyczyna wypadku przy pracy miała mieszany charakter, konieczne jest ustalenie, że bez czynnika zewnętrznego nie doszłoby do szkodliwego skutku – postanowienie SN z 19.06.2020 r. (III UK 456/19).

Wdowa wystąpiła o odszkodowanie z tytułu śmierci męża wskutek wypadku przy pracy. Przyczynami zgonu były niedokrwienie serca, zator tętnicy płucnej oraz wypadek przy pracy. Sądy uznały jednak, że przyczyna wypadku nie była zewnętrzna, w związku z czym odszkodowanie się nie należy.

Z uzasadnienia: Zmarły był narażony na występowanie czynników ryzyka rozwoju schorzeń sercowo-naczyniowych (nadciśnienie tętnicze, cukrzyca i zaburzenia gospodarki lipidowej). Biegły podkreślił także, że u zmarłego występowały samoistne schorzenia kardiologiczne, natomiast brak jest danych o zaistnieniu nadzwyczajnego zdarzenia, będącego nadmiernym obciążeniem psychofizycznym zmarłego. Przy takich wnioskach opinii biegłego oraz przy braku wykazania, że w dniu wypadku doszło do jakiegoś nadzwyczajnego zdarzenia związanego z pracą, które spowodowałoby nasilenie objawów schorzeń zdiagnozowanych u zmarłego lub też wywołało u niego nadmierne obciążenie psychiczne, będące przyczyną wypadku, nie można uznać, że zaistniała przyczyna zewnętrzna, konieczna do przyjęcia, że zdarzenie, w wyniku którego doszło do śmierci, było wypadkiem przy pracy.

Jak bowiem wynika z orzecznictwa SN, co do zasady wykonywania zwykłych (typowych, normalnych), choćby stresujących lub wymagających dużego wysiłku fizycznego, czynności (obowiązków) przez pracownika nie można uznać za zewnętrzną przyczynę wypadku przy pracy, gdyż sama praca nie może stanowić zewnętrznej przyczyny w rozumieniu definicji wypadku przy pracy. Może nią być dopiero określona nadzwyczajna sytuacja związana z tą pracą, która staje się współdziałającą przyczyną zewnętrzną (wyrok SN z 18.03.2015 r., I PK 162/14).

Tymczasowe i ostateczne określenie prawa

Nie jest wykluczone postępowanie o ustalenie podlegania ubezpieczeniom społecznym z tytułu pracy najemnej, nawet po wydaniu ostatecznej decyzji o podleganiu ubezpieczeniom w innym państwie – postanowienie SN z 24.06.2020 r. (III UK 337/19).

Pan X był zatrudniony w Wielkiej Brytanii, a w Polsce prowadził działalność gospodarczą. Zwrócił się do właściwej instytucji brytyjskiej o ustalenie właściwego ustawodawstwa w sprawach zabezpieczenia społecznego. Uzyskał odpowiedź, że jest to ustawodawstwo polskie – zgodnie z art. 11 ust. 3 lit. a rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z 29.04.2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego.

Na tej podstawie ZUS wydał decyzję, że właściwe jest ustawodawstwo polskie w związku z działalnością gospodarczą prowadzoną w kraju. ZUS zwracał się do brytyjskiej instytucji ubezpieczeniowej w styczniu i październiku 2016 r. Ta poinformowała, że w zakresie ubezpieczenia społecznego pan X od 1.10.2010 r. podlega polskiemu ustawodawstwu i ustalenie to jest ostateczne. Zachowany został tryb przewidziany w rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 z 16.09.2009 r. (art. 16 ust. 1 i 3), dotyczącym wykonania rozporządzenia WE nr 883/2004 (rozporządzenie wykonawcze).

Obecnie przed instytucją brytyjską toczy się postępowanie z wniosku o ponowne rozpoznanie sprawy. Sądy obu instancji uznały, że nie uzasadniało to zawieszenia postępowania przed polskim sądem (art. 177 § 1 pkt 3 Kpc). Jeżeli ubezpieczony uzyska korzystną decyzję w przedmiocie objęcia brytyjskim ubezpieczeniem społecznym, to będzie służyła do wzruszenia decyzji ZUS (art. 83a ust. 1 usus).

Z uzasadnienia: Art. 16 rozporządzenia wykonawczego wyraźnie określa, kiedy wyznaczona instytucja państwa członkowskiego miejsca zamieszkania niezwłocznie ustala ustawodawstwo mające zastosowanie do ubezpieczonego. Wstępne określenie ustawodawstwa ma charakter tymczasowy. Staje się ono ostateczne w terminie 2 mies. od momentu poinformowania o nim instytucji wyznaczonych przez właściwe władze zainteresowanych państw członkowskich (ust. 3), chyba że wcześniej doszło do ustalenia ustawodawstwa na mocy porozumienia instytucji poszczególnych państw członkowskich (ust. 4) bądź jedna z zainteresowanych instytucji poinformowała przed upływem tego 2-miesięcznego terminu o niemożności zaakceptowania określenia mającego zastosowanie ustawodawstwa lub o swojej odmiennej opinii w tej kwestii (ust. 2).

O tymczasowym określeniu prawa, według którego obejmuje się osobę ubezpieczeniem społecznym, instytucja miejsca zamieszkania wnioskodawcy informuje wyznaczoną instytucję państwa, w którym wykonywana jest praca. Od tej chwili biegnie termin 2 mies., w czasie których instytucja drugiego państwa może poinformować organ rentowy miejsca zamieszkania o niemożności zaakceptowania ustalonego ustawodawstwa lub o swojej odmiennej opinii w tej kwestii. Gdy to nie nastąpi, tymczasowe określenie ustawodawstwa staje się ostateczne.

Skoro regulacja przewiduje „brak pewności co do określenia mającego zastosowanie ustawodawstwa”, to jedynie potwierdza, że konieczne są dalsze wyjaśnienia i tu pierwszeństwo ma porozumienie w sprawie ustalenia właściwego ustawodawstwa, zgodnie z art. 16 ust. 4 rozporządzenia wykonawczego.

Tymczasowe określenie ustawodawstwa nie jest decyzją ostateczną i ustępuje w przypadku zawarcia porozumienia przez odpowiednie instytucje.

Na etapie postępowania między instytucjami państw procedura z art. 16 nie przewiduje zawieszenia postępowania.

Inna sytuacja może wystąpić później, czyli gdy określenie mającego zastosowanie ustawodawstwa stanie się ostateczne. Nie jest wykluczone postępowanie o ustalenie podlegania ubezpieczeniom społecznym z tytułu pracy najemnej w drugim państwie. Wówczas znaczenie będzie miała treść takiego rozstrzygnięcia (np. sądu lub innego właściwego organu), zwłaszcza gdy wiążąco rozstrzygnie o zatrudnieniu wyłączającym jednoczesne podleganie ubezpieczeniom społecznym w kraju zamieszkania z tytułu wykonywania działalności gospodarczej (art. 13 ust. 3 rozporządzenia nr 883/2004). Może to powodować wznowienie postępowania i uzasadniać ponowne ustalenie ustawodawstwa właściwego.

Natomiast sam wniosek do sądu o ponowne ustalenie albo odwołanie, z żądaniem uchylenia pierwotnej decyzji właściwej instytucji, określającej ustawodawstwo właściwe, nie od razu musi prowadzić do zmiany tej decyzji. Znaczenie bowiem może mieć podstawa orzeczenia kasacyjnego (uchylającego) decyzję i na tym tle ocena, czy między instytucjami (organami) państw nadal wystąpią rozbieżności co do podlegania określonemu ustawodawstwu w spornym okresie.

Polski organ nie może natomiast stwierdzić podlegania ubezpieczeniom społecznym za granicą z tytułu wykonywanej tam pracy, czyli zastąpić decyzji instytucji drugiego państwa.