Postępowania restrukturyzacyjne przedsiębiorców

Restrukturyzacja przedsiębiorstwa ma za zadanie wspomóc przezwyciężenie trudności, których skutkiem jest brak środków do zapłaty wymagalnych zobowiązań i deficytowość, poprzez zastosowanie rozwiązań dopuszczonych prawem. Mowa przede wszystkim o restrukturyzacji naprawczej, której przedmiotem są przedsiębiorstwa odnotowujące słabe wyniki ekonomiczne, często zagrożone utratą płynności finansowej, prowadzącą do bankructwa.

Podstawowym celem restrukturyzacji jest opanowanie i zlikwidowanie bezpośrednich objawów kryzysu, utrzymanie przynajmniej minimalnego poziomu płynności (zdolności do regulowania wymagalnych zobowiązań), zapewniającego przetrwanie przedsiębiorstwa, a więc kontynuację działalności. Działania restrukturyzacyjne nakierowane są na zatrzymanie negatywnych zjawisk i tendencji w funkcjonowaniu danej firmy poprzez wdrożenie różnych zmian w poszczególnych sferach jej działalności.

W odróżnieniu od restrukturyzacji naprawczej może też nastąpić restrukturyzacja rozwojowa, która jednak nie jest przedmiotem tych rozważań[1].

Podstawowe przepisy prawa regulujące restrukturyzację przedsiębiorstwa zawiera Prawo restrukturyzacyjne[2] (dalej Pr). Rozwiązanie hybrydowe, wprowadzone na okres przeciwdziałania skutkom pandemii koronawirusa, zawiera ustawa nazywana potocznie tarczą 4.0[3], adresowana do przedsiębiorców już niewypłacalnych albo zagrożonych niewypłacalnością[4]. Ustawodawca nie wykluczył zatem możliwości otwarcia restrukturyzacji, a tym samym i oddłużenia w ramach tych postępowań przedsiębiorców, którzy wcześniej naruszyli podstawowe zasady obowiązujące w obrocie gospodarczym, czy dopuścili się innych czynów nieodpowiadających prawu.

Głównym celem tych rozwiązań jest zapewnienie przedsiębiorcom skutecznych instrumentów, pozwalających na przeprowadzenie restrukturyzacji nadmiernie zadłużonych lub zagrożonych niewypłacalnością przedsiębiorstw i zapobieżenie ich likwidacji.

Kontynuacja działalności przez przedsiębiorstwo dłużnika w wielu przypadkach jest znacznie korzystniejsza dla wierzycieli niż jego likwidacja. Zachowanie przedsiębiorstwa dłużnika powoduje, co do zasady, możliwość nieprzerwanego realizowania umów o dostawy wyrobów, towarów czy usług, a zarazem zachowanie miejsc pracy. Ma to pozytywne znaczenie zarówno społeczne, jak i gospodarcze. Można zatem stwierdzić, że celem tych postępowań jest uniknięcie ogłoszenia upadłości lub likwidacji dłużnika dzięki umożliwieniu mu restrukturyzacji zadłużenia w drodze zawarcia układu z wierzycielami, przewidującego – pod określonymi warunkami – rozłożenie na raty spłaty lub/i umorzenie części bądź całości długów.

W zakres restrukturyzacji wchodzi również postępowanie sanacyjne przewidujące przeprowadzenie szeregu działań sanacyjnych przy zabezpieczeniu tzw. słusznych praw wierzycieli. Procedury sanacyjne przeznaczone są dla przedsiębiorców, których własne starania restrukturyzacyjne nie doprowadziły do zmiany sytuacji i konieczne stało się wsparcie procedurami prawnymi. Zawarcie układu i rozliczenie się z jego wykonania następuje pod nadzorem sądu w ramach postępowania restrukturyzacyjnego.

Warto jednak mieć świadomość, że restrukturyzacja przedsiębiorstwa może się udać dopiero wówczas, gdy restrukturyzacja zadłużenia w drodze układu z wierzycielami służy wsparciu działań naprawczych. Są one podejmowane samodzielnie przez dłużnika na podstawie planu restrukturyzacyjnego, zarówno jeszcze w toku postępowania, jak i po zawarciu układu. Aby do zawarcia układu doszło, konieczne jest wyważenie interesów dłużnika i jego wierzycieli. Z jednej strony Pr wspomaga dłużnika i zapewnia mu ochronę przed wierzycielami, z drugiej chroni interesy wierzycieli przed wykorzystywaniem instrumentów prawnych w celach sprzecznych z ustawą.

Pr rozróżnia cztery rodzaje „zwykłego” postępowania restrukturyzacyjnego:

• postępowanie o zatwierdzenie układu,
• przyspieszone postępowanie układowe,
• postępowanie układowe,
• postępowanie sanacyjne.

Dla złagodzenia ujemnych skutków gospodarczych pandemii tarczą 4.0 wprowadzono, na ściśle wyznaczony czas, piąty rodzaj postępowania – uproszczone postępowanie restrukturyzacyjne.

Dłużnicy mają możliwość wyboru formy postępowania restrukturyzacyjnego dostosowanego do ich konkretnej sytuacji i potrzeb. Wspólną cechą tych postępowań jest dokonywana w ich ramach restrukturyzacja przedsiębiorstwa dłużnika – w zasadzie przede wszystkim jego zobowiązań (restrukturyzacja zadłużenia, restrukturyzacja finansowa), a ponadto, w różnym stopniu, restrukturyzacja jego majątku, przedmiotu i sposobu działania, sposobu zarządzania przedsiębiorstwem oraz zatrudnienia.

Cechami wspólnymi wszystkich postępowań restrukturyzacyjnych są w szczególności: sporządzenie spisu wierzytelności określającego krąg wierzycieli dłużnika i kwoty jego długów, opracowanie planu restrukturyzacyjnego zawierającego m.in. analizę przyczyn trudności przedsiębiorcy oraz opis zamierzonych działań naprawczych, przedstawienie wierzycielom propozycji układowych i przekonanie do ich przyjęcia w formie układu dłużnika z wierzycielami podlegającego zatwierdzeniu przez sąd.

Postępowania różnią się natomiast rolą sądu restrukturyzacyjnego, założonym czasem trwania, skutkami otwarcia postępowania, wreszcie rolą dłużnika czy doradcy restrukturyzacyjnego.

W Polsce w latach 2016–2019 otwarto 1414 sądowych postępowań restrukturyzacyjnych, co przedstawia poniższa tabela[5].

Niewątpliwie pozytywnym zjawiskiem jest to, że w latach 2018 i 2019 liczba otwartych postępowań restrukturyzacyjnych wynosiła ok. 3/4 liczby ogłoszonych upadłości. Wskazuje to, że postępowania restrukturyzacyjne stają się coraz częściej alternatywą dla upadłości. Zwraca uwagę, że nieco ponad 60% wszystkich postępowań to przyspieszone postępowania układowe, a ok. 25% to postępowania sanacyjne. W niewielkim stopniu przedsiębiorcy korzystają z postępowania o zatwierdzenie układu.

To ostatnie jest z kolei najskuteczniejsze, co nie dziwi, skoro przedsiębiorca zgłasza się do sądu z przyjętym przez wierzycieli układem. Dość dobrą skuteczność mają przyspieszone postępowania układowe, ponieważ blisko 1/3 z nich kończy się zatwierdzeniem układu zawarte‑

go z wierzycielami. Natomiast jedynie co ósme postępowanie sanacyjne kończy się zawarciem układu, co też nie powinno dziwić, gdyż postępowania te obejmują najtrudniejsze przypadki[6].

Rodzaje i cechy „zwykłych” postępowań restrukturyzacyjnych

Jak wspomniano, Pr wyróżnia cztery rodzaje zwykłych postępowań restrukturyzacyjnych, które różnią się przede wszystkim sposobem dochodzenia do układu dłużnika z jego wierzycielami. W postępowaniu o zatwierdzenie układu następuje to głównie poprzez działania podejmowane poza postępowaniem sądowym, natomiast w pozostałych rodzajach postępowania układ powstaje w toku postępowania prowadzonego przed sądem.

Postępowanie o zatwierdzenie układu i przyspieszone postępowanie układowe przeznaczone są dla przedsiębiorców, u których suma wierzytelności spornych[7], uprawniających do głosowania nad układem, nie przekracza 15% ogólnej sumy wierzytelności uprawniających do głosowania nad układem[8]. Jeżeli wskaźnik ten jest wyższy, konieczne jest prowadzenie postępowania układowego. Oba te postępowania restrukturyzacyjne przeznaczone są dla przedsiębiorców, którym wystarczy restrukturyzacja zobowiązań. Uprawnionym do złożenia wniosku o otwarcie postępowania jest sam przedsiębiorca.

Z kolei postępowanie sanacyjne przeznaczone jest dla przedsiębiorców, którzy z różnych powodów nie mogą zawrzeć układu z wierzycielami w ramach pozostałych postępowań restrukturyzacyjnych; w ich przypadku konieczne jest przeprowadzenie głębszych działań restrukturyzacyjnych, a wskaźnik wierzytelności spornych nie ma znaczenia. Postępowanie sanacyjne otwierane jest na podstawie wniosku dłużnika, kuratora mianowanego przez sąd lub wierzyciela dłużnika już niewypłacalnego (zalegającego z zapłatą dłużej niż 3 mies.).

We wszystkich postępowaniach głównym instrumentem restrukturyzacji jest układ z wierzycielami. Postępowanie o zatwierdzenie układu jest postępowaniem, w którym układ zawierany jest przez przedsiębiorcę z wierzycielami samodzielnie w trybie pozasądowym. Rolą sądu jest ocena, czy przedstawiona we wniosku o zatwierdzenie układu dokumentacja wskazuje na prawidłowe zawarcie, a następnie zatwierdzenie układu.

W pozostałych postępowaniach najpierw konieczne jest otwarcie postępowania sądowego, co następuje na podstawie składanego do sądu wniosku o otwarcie danego postępowania restrukturyzacyjnego, a dopiero później dochodzi do głosowania nad układem na zgromadzeniu wierzycieli, z udziałem sądu restrukturyzacyjnego.

Układ – co do zasady – obejmuje z mocy prawa wierzytelności osobiste[9] powstałe przed otwarciem postępowania restrukturyzacyjnego, odsetki za okres do dnia otwarcia postępowania oraz wierzytelności warunkowe, jeżeli warunek się ziści w czasie wykonywania układu. Natomiast układ nie obejmuje przede wszystkim wierzytelności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne w części finansowanej przez ubezpieczonych, których płatnikiem jest dłużnik, wierzytelności ze stosunku pracy oraz wierzytelności zabezpieczonych na majątku dłużnika (hipoteka, zastaw itp.) w części znajdującej pokrycie w wartości przedmiotu zabezpieczenia, chyba że wierzyciel wyraził zgodę na objęcie wierzytelności układem. Podkreślić należy, że pozostałe zobowiązania publicznoprawne (poza wymienionymi powyżej), także wobec ZUS, jak również z tytułu podatków objęte są układem.

W każdym postępowaniu udział bierze organ pozasądowy – doradca restrukturyzacyjny[10] pełniący funkcję nadzorcy układu w postępowaniu o zatwierdzenie układu (dłużnik sam wybiera nadzorcę i zawiera z nim umowę), nadzorcy sądowego w przyspieszonym postępowaniu układowym i postępowaniu układowym oraz zarządcy albo nadzorcy sądowego w postępowaniu sanacyjnym (w tych postępowaniach nadzorcę sądowego lub zarządcę ustanawia sąd w postanowieniu o otwarciu postępowania).

W każdym postępowaniu sporządzany jest spis wierzycieli, przy czym w postępowaniu o zatwierdzenie układu sporządza go dłużnik, a weryfikuje nadzorca układu, w przyspieszonym postępowaniu układowym spis ustala dłużnik na podstawie swoich ksiąg. W tym postępowaniu nie rozstrzyga się sporów. W postępowaniu układowym i postępowaniu sanacyjnym spis wierzycieli sporządza nadzorca sądowy (zarządca) na podstawie ksiąg dłużnika, sędzia zaś rozpatruje sprzeciwy zgłoszone przez wierzycieli oraz zatwierdza spis; spis stanowi podstawę do wystawienia tytułów egzekucyjnych przeciwko dłużnikowi nawet wówczas, gdy nie doszło do zawarcia układu.

W postępowaniu o zatwierdzenie układu dłużnik ma 3 mies. na zebranie głosów wierzycieli i złożenie sądowi wniosku o zatwierdzenie układu. Ustawodawca zakłada, że przyspieszone postępowanie układowe od jego otwarcia do zgromadzenia wierzycieli, zwołanego w celu głosowania nad układem, powinno zawrzeć się w 3 mies., postępowanie układowe – w 6 mies., a postępowanie sanacyjne nie powinno trwać dłużej niż rok.

W przyspieszonym postępowaniu układowym i postępowaniu układowym sąd może pozbawić dłużnika zarządu i wyznaczyć zarządcę. W postępowaniu sanacyjnym zasadą jest, że sąd w postanowieniu otwierającym postępowanie wyznacza zarządcę, odbierając zarząd dłużnikowi, chociaż dopuszczalne jest pozostawienie zwykłego zarządu dłużnikowi i ustanowienie nadzorcy sądowego.

W toku przyspieszonego postępowania układowego, postępowania układowego oraz postępowania sanacyjnego dłużnik nie może spełniać zobowiązań objętych układem oraz ustanawiać hipotek i zastawów obciążających jego majątek. Ograniczone jest prawo potrącenia wzajemnych należności i zobowiązań oraz wypowiadanie umów (art. 238–256 Pr). Egzekucje majątku dłużnika są zawieszane, a wierzyciele zabezpieczeni rzeczowo mogą prowadzić je jedynie w odniesieniu do składników majątku obciążonych rzeczowo, chociaż dopuszczalne jest ich zawieszenie na okres do 3 mies.

W postępowaniach układowym oraz sanacyjnym zobowiązania z tytułów bieżących kosztów działalności dłużnika powinny być regulowane, w przeciwnym razie sąd umarza postępowanie. Także w przyspieszonym postępowaniu układowym dłużnik powinien regulować bieżące zobowiązania, bo w chwili zatwierdzania układu przez sąd może spotkać się z zarzutem, że przyjęty przez wierzycieli układ nie będzie wykonywany, skoro dłużnik nie jest w stanie regulować bieżących zobowiązań.

Każde postępowanie restrukturyzacyjne wymaga sporządzenia planu restrukturyzacyjnego (art. 10 Pr) jako niezbędnego elementu procesu naprawczego. Ma on zawierać m.in. analizę przyczyn trudnej sytuacji ekonomicznej dłużnika, planowane działania restrukturyzacyjne wraz z harmonogramem ich wdrażania i związane z nimi koszty, określać źródła finansowania działalności oraz prognozę przychodów i kosztów na 5 lat. Plan restrukturyzacyjny w każdym postępowaniu przewidzianym Pr musi określać, czy w toku postępowania lub wykonywania układu którykolwiek publicznoprawny wierzyciel lub organ będzie udzielał w jakiejkolwiek formie pomocy publicznej. Jeżeli tak, dla każdego takiego wierzyciela lub organu przeprowadza się odrębnie test prywatnego wierzyciela lub prywatnego inwestora[11]. Za opracowanie planu restrukturyzacyjnego odpowiada odpowiednio nadzorca układu, nadzorca sądowy albo zarządca. W postępowaniu o zatwierdzenie układu plan restrukturyzacyjny wdrażany jest po zatwierdzeniu układu, w przyspieszonym postępowaniu układowym może być wdrażany jeszcze w czasie trwania postępowania, natomiast w postępowaniach układowym i sanacyjnym wdrożenie planu musi się rozpocząć jeszcze w trakcie postępowania.

Otwarcie przyspieszonego postępowania układowego nie wywołuje skutków dla trwających procesów sądowych dotyczących zarówno wierzytelności, jak i innych roszczeń objętych masą układową. Proces toczy się nadal, jednak uznanie powództwa, zrzeczenie się roszczenia, zawarcie ugody, jak i przyznanie okoliczności faktycznych wymaga zgody nadzorcy sądowego. W postępowaniu układowym, w razie takich procesów sądowych, zgoda nadzorcy sądowego jest wymagana w tych samych przypadkach, przy czym nadzorca wstępuje do toczących się postępowań. W procesach sądowych dotyczących masy sanacyjnej sąd zobowiązany jest zawiesić postępowanie na skutek otwarcia postępowania sanacyjnego, a następnie je podjąć z udziałem zarządcy.

We wszystkich postępowaniach w przypadku procesów niedotyczących masy układowej, np. o roszczenia osobiste, zgoda nadzorcy sądowego nie jest wymagana. Postępowanie toczy się bez udziału nadzorcy sądowego, a w przypadku otwarcia postępowania sanacyjnego nie dochodzi do zawieszenia postępowania. Po otwarciu postępowania sanacyjnego postępowania sądowe i administracyjne dotyczące masy sanacyjnej mogą być wszczęte i prowadzone wyłącznie przez zarządcę albo przeciwko niemu. Postępowania te zarządca prowadzi na rzecz dłużnika, lecz w imieniu własnym.

Układ przyjęty przez zgromadzenie wierzycieli podlega zatwierdzeniu przez sąd. Sąd odmawia zatwierdzenia układu, jeżeli narusza on prawo albo jeżeli jest oczywiste, że nie będzie wykonany. Sąd może odmówić jego zatwierdzenia, jeżeli warunki układu są rażąco krzywdzące dla wierzycieli, którzy głosowali przeciwko układowi i zgłosili zastrzeżenia. Układ wiąże wierzycieli, także tych, którzy byli mu przeciwni; nie wiąże jedynie tych, których dłużnik nie ujawnił i nie byli w związku z tym uczestnikami postępowania. Po wykonaniu układu sąd wydaje postanowienie o jego wykonaniu.

Jeżeli nie dojdzie do przyjęcia układu przez wierzycieli, sąd umarza postępowanie. Uprawomocnienie się postanowienia sądu w sprawie wykonania układu bądź umorzenia postępowania kończy postępowanie restrukturyzacyjne.

Cechy uproszczonego postępowania restrukturyzacyjnego

Uproszczone postępowanie restrukturyzacyjne, określone w rozdz. 6 tarczy 4.0, ma ograniczony czas obowiązywania. Może być wszczęte jedynie jednokrotnie do 30.06.2021 r. Jest ono najbardziej zbliżone do postępowania o zatwierdzenie układu, choć sporo się od niego różni.

Przed wszczęciem postępowania przedsiębiorca zawiera umowę z doradcą restrukturyzacyjnym – nadzorcą układu. Wszczęcie postępowania jest niezależną decyzją przedsiębiorcy, ogłaszaną w MSiG, a o tej decyzji sąd restrukturyzacyjny jest jedynie zawiadamiany przez nadzorcę układu.

Z dniem wszczęcia postępowania do dnia umorzenia lub zakończenia postępowania o zatwierdzenie układu:

• postępowanie egzekucyjne dotyczące wierzytelności objętej układem ulega zawieszeniu z mocy prawa,
• wszczęcie postępowania egzekucyjnego oraz wykonanie postanowienia o zabezpieczeniu roszczenia jest niedopuszczalne,
• z mocy prawa niedopuszczalne jest spełnianie świadczeń wynikających z wierzytelności objętych układem,
• potrącenie wzajemnych wierzytelności pomiędzy dłużnikiem a wierzycielem dopuszczalne jest jedynie, gdy wzajemne wierzytelności powstały albo przed wszczęciem postępowania, albo za zgodą obu stron po jego wszczęciu,
• niedopuszczalne jest wypowiedzenie przez wynajmującego (wydzierżawiającego) umowy najmu (dzierżawy) lokalu lub nieruchomości, w których prowadzone jest przedsiębiorstwo dłużnika; to samo dotyczy wielu innych umów, których stroną jest dłużnik, np. leasingu, ubezpieczeń majątkowych, rachunku bankowego, poręczeń, udzielenia licencji, gwarancji czy akredytywy, chyba że dłużnik nie będzie regulował zobowiązań z tych umów, powstałych po wszczęciu postępowania.

Jeżeli propozycje układowe przewidują:

• pełne zaspokojenie wierzytelności zabezpieczonej rzeczowo na majątku dłużnika, w terminie określonym w układzie, wraz z należnościami ubocznymi, które były przewidziane w umowie będącej podstawą ustanowienia zabezpieczenia (nawet wtedy, gdy umowa ta została skutecznie rozwiązana lub wygasła), albo
• jej zaspokojenie w stopniu nie niższym od tego, jakiego można się spodziewać w przypadku dochodzenia wierzytelności wraz z należnościami ubocznymi z przedmiotu zabezpieczenia,

do objęcia tej wierzytelności układem nie jest konieczna zgoda wierzyciela.

Takie same rozwiązania dotyczą wierzytelności zabezpieczonych powierniczo.

Nadzorca układu zbiera głosy wierzycieli w sprawie układu oraz może wyznaczyć termin zgromadzenia wierzycieli, któremu przewodniczy, w celu głosowania nad układem. Głosowanie to może zostać przeprowadzone z wykorzystaniem elektronicznych środków komunikacji.

Dłużnik może sprawować czynności zwykłego zarządu. Do wykonania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu wymagana jest zgoda nadzorcy układu.

Postępowanie o zatwierdzenie układu umarza się z mocy prawa, jeżeli w terminie 4 mies. od dnia obwieszczenia nie wpłynie do sądu wniosek o zatwierdzenie układu.

Największą korzyścią zastosowania uproszczonego postępowania restrukturyzacyjnego jest dla dłużnika

jednostronne i automatyczne zawieszenie spłaty wymagalnych, objętych układem zobowiązań oraz zakaz rozwiązywania kluczowych dla niego umów (najmu, leasingu, rachunku bankowego, kredytowych), a także objęcie układem, pod pewnymi warunkami, wierzytelności zabezpieczonych rzeczowo.

Porównanie poszczególnych postępowań restrukturyzacyjnych przedstawiono w tabeli[12].

Pomoc publiczna

Przedsiębiorcy znajdujący się w trudnej sytuacji ekonomicznej mogą – na pisemny wniosek – uzyskać pomoc publiczną ze środków budżetu państwa, na ratowanie, tymczasowe wsparcie restrukturyzacyjne lub na restrukturyzację. Podstawą do jej udzielenia jest ustawa z 16.07.2020 r. o udzielaniu pomocy publicznej w celu ratowania lub restrukturyzacji przedsiębiorców[13]. Pomoc ta może zatem stanowić istotne wsparcie postępowań restrukturyzacyjnych, o których mowa w tym artykule. Jest udzielana przez Agencję Rozwoju Przemysłu S.A. Pomoc może uzyskać przedsiębiorca zagrożony niewypłacalnością, spełniający warunki określone w art. 141 ust. 2 Pr, tj. który wskutek poniesionych strat utracił więcej niż połowę kapitału, w szczególności jeżeli suma zysku (strat) z lat ubiegłych, zysku (straty) netto w danym roku obrotowym, kapitału zapasowego, kapitału z aktualizacji wyceny i pozostałych kapitałów (funduszy) rezerwowych jest ujemna, a jej kwota bezwzględna jest większa niż 50% kapitału (funduszu) podstawowego.

W przypadku przedsiębiorców innych niż mali lub średni pomoc może być udzielona, gdy w ciągu dwóch ostatnich lat stosunek długów do kapitału własnego był większy niż 7,5, a stosunek zysku operacyjnego powiększonego o amortyzację do odsetek był niższy niż 1. Z pomocy publicznej może również skorzystać przedsiębiorca niewypłacalny w rozumieniu Prawa upadłościowego.

Uzyskanie pomocy jest możliwe m.in. pod warunkiem, że przedsiębiorca:

• podjął działalność gospodarczą w danym sektorze w okresie co najmniej 3 lat przed dniem złożenia wniosku restrukturyzacyjnego,
• nie prowadzi działalności gospodarczej w sektorach hutnictwa żelaza i stali, górnictwa węgla lub finansowym,
• nie działa na rynku, na którym występuje lub może występować długookresowa strukturalna nadprodukcja,
• nie należy do grupy kapitałowej ani nie jest przejmowany przez żadnego przedsiębiorcę należącego do takiej grupy, z wyjątkiem sytuacji gdy wykaże, że jego trudna sytuacja ekonomiczna:

• ma charakter wewnętrzny i nie jest wynikiem nieuzasadnionego podziału kosztów w ramach grupy,
• jest zbyt poważna, aby mogła zostać rozwiązana przez przedsiębiorcę lub przedsiębiorców należących do tej samej grupy kapitałowej.

Ustawa z 16.07.2020 r. wprowadza następujące instrumenty w zakresie pomocy publicznej udzielanej przedsiębiorcom znajdującym się w trudnej sytuacji ekonomicznej:

1. Pomoc na ratowanie, wyłącznie w formie zabezpieczonej pożyczki, na okres nie dłuższy niż 6 mies. Jest udzielana w celu umożliwienia przedsiębiorcy wykonywania działalności gospodarczej przez okres niezbędny do opracowania planu restrukturyzacji albo likwidacji działalności gospodarczej;

2. Tymczasowe wsparcie restrukturyzacyjne, w formie oprocentowanej pożyczki, udzielone wyłącznie mikro-, małemu lub średniemu przedsiębiorcy w celu umożliwienia prowadzenia działalności gospodarczej przez czas niezbędny do wdrożenia działań restrukturyzacyjnych. Udzielenie pożyczki może być uzależnione od ustanowienia zabezpieczenia, a jej wysokość będzie ograniczona do kwoty niezbędnej do kontynuowania działalności przez przedsiębiorcę w okresie nie dłuższym niż 18 mies. Uzyskanie tymczasowego wsparcia jest uwarunkowane wdrożeniem uproszczonego planu restrukturyzacji załączonego do wniosku o udzielenie pomocy.

3. Pomoc na restrukturyzację, w formie oprocentowanej pożyczki lub objęcia udziału (akcji) w kapitale zakładowym bądź obligacji itp. Może zostać udzielona mikro-, małemu, średniemu lub dużemu przedsiębiorcy w celu realizacji planu restrukturyzacji, a bez niej przedsiębiorca zostałby zrestrukturyzowany, sprzedany lub zlikwidowany w sposób, który nie zapobiega trudnościom społecznym lub nie prowadzi do przezwyciężenia niedoskonałości rynku.

Ujęcie księgowe

Otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego przez przedsiębiorstwo nie stanowi przeszkody do uznania, że działalność będzie kontynuowana (art. 29 ust. 3 uor). Celem postępowania restrukturyzacyjnego jest bowiem umożliwienie kontynuowania działalności, mimo trudności płatniczych. Sprawozdanie finansowe sporządza się zatem – co do zasady – przy założeniu kontynuacji działalności.

Postępowania restrukturyzacyjne dotyczą wprawdzie przedsiębiorstw zagrożonych niewypłacalnością, a także niewypłacalnych, ale wszczęcie takiego postępowania świadczy o przekonaniu o możliwości przezwyciężenia trudności. Niemniej nadal występuje istotna niepewność, czy nie nastąpią zdarzenia lub okoliczności, które mogą nasuwać poważne wątpliwości co do zdolności przedsiębiorstwa do kontynuowania działalności.

Wszczęcie postępowania restrukturyzacyjnego nie daje pewności, że przyniesie ono sukces (por. art. 29 ust. 3 uor). Istnienie tych niepewności wymaga ujawnienia w sprawozdaniu finansowym przy omawianiu przyjęcia założenia kontynuacji działalności (por. art. 29 ust. 3 uor).

W większości postępowań restrukturyzacyjnych sąd nie odbiera dłużnikowi zarządu nad przedsiębiorstwem. Jeśli jednak sąd powołuje zarządcę, to on – zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt 6 uor – uważany jest za kierownika jednostki. W przypadkach, gdy nie ustanowiono zarządcy, kierownikiem jednostki jest zarząd, pomimo że wiele czynności, w tym sporządzenie ostatecznego planu restrukturyzacyjnego, spoczywa na nadzorcy sądowym.

Rozpoczęcie postępowania restrukturyzacyjnego nie wymaga zamykania ksiąg, weryfikacji aktywów i pasywów i otwierania ksiąg. Nie wymaga też przeprowadzania inwentaryzacji. Jednak ze wszech miar celowe jest – przed rozpoczęciem negocjacji z wierzycielami – uzgodnienie z nimi sald zobowiązań.

Opracowany w postępowaniu restrukturyzacyjnym plan restrukturyzacyjny – jeżeli przewiduje poniesienie w związku z tymi działaniami dodatkowych kosztów lub strat – jest podstawą do utworzenia rezerwy na restrukturyzację. Warunkiem utworzenia tej rezerwy jest w myśl uor prawny lub umowny obowiązek przeprowadzenia restrukturyzacji. Kwotę rezerwy określa plan restrukturyzacyjny. Rezerwę tworzy się po raz pierwszy nie później niż na dzień złożenia do sądu planu restrukturyzacyjnego: rezerwa na restrukturyzację – zgodnie z art. 35d ust. 1 pkt 2 i ust. 2 uor – obciąża pozostałe koszty operacyjne (Wn konto 76-1, Ma konto 83 „Rezerwy”).

Ustalając rezerwę restrukturyzacyjną, należy pamiętać, że:

• obejmuje ona tylko takie bezpośrednie koszty, powstające na skutek działań restrukturyzacyjnych, które jednocześnie są nieodzowne dla przeprowadzenia restrukturyzacji oraz nie wiążą się z bieżącą działalnością jednostki,
• wysokość rezerwy powinna wynikać z rzetelnego oszacowania środków niezbędnych do spełnienia przewidzianych planem zobowiązań,
• wycenę rezerw weryfikuje się i w miarę potrzeby koryguje nie rzadziej niż na dzień bilansowy (art. 28 ust. 1 pkt 9 uor).

Rezerwą na restrukturyzację nie są zatem objęte np. koszty przeszkolenia pozostających pracowników lub skutki płacowe zmiany ich przyporządkowania służbowego, marketingu czy zakupu nowych programów lub środków trwałych o niskiej cenie jednostkowej. Wydatki takie dotyczą normalnej działalności i nie stanowią zobowiązań z tytułu restrukturyzacji. Ujmuje się je na takich zasadach, jak gdyby pojawiły się niezależnie od restrukturyzacji. Natomiast uzgodnione z przedstawicielami pracowników kwoty odszkodowań, rekompensat i odpraw wynikające z zawartych umów, straty ze sprzedaży zbędnych składników majątku, są podstawą oszacowania i objęcia rezerwą na restrukturyzację[14].

Rezerwę tę prezentuje się w pasywach bilansu w pozycji B.I.3. „Pozostałe rezerwy”, w podziale na rezerwę krótko- i długoterminową. Ponadto w dodatkowych informacjach i objaśnieniach (pkt 1 ppkt 11) ujawnienia wymagają dane o stanie rezerw według celu ich utworzenia na początek roku obrotowego, ich zwiększeniach, wykorzystaniu, rozwiązaniu i stanie końcowym.

Rezerwa może być wykorzystywana tylko na koszty o takim przeznaczeniu, na jakie była pierwotnie utworzona. Jeżeli przestało być prawdopodobne, że przewidziane planem restrukturyzacyjnym rezerwy będą niezbędne do jego realizacji, to ulegają one rozwiązaniu (por. 35d ust. 4 uor).

W przypadku gdy postępowanie restrukturyzacyjne zostaje uwieńczone sukcesem, dochodzi najczęściej do umorzenia części zobowiązań. Kwota umorzonych zobowiązań odnoszona jest na pozostały kapitał rezerwowy: umorzenie nie powoduje powstania przychodu bieżącego roku i nie znajduje odzwierciedlenia w rachunku zysków i strat. Kapitały własne powstałe z bezwarunkowego umorzenia zobowiązań w wyniku postępowania restrukturyzacyjnego wykazuje się w ich wartości nominalnej (art. 36 ust. 2c i 2d uor). Jeżeli zobowiązania są wyrażone w walucie obcej, to na dzień umorzenia stosuje się do nich art. 30 uor.

Umorzenie nabiera charakteru bezwarunkowego z dniem uprawomocnienia się postanowienia sądu o wykonaniu układu. Samo zawarcie układu nie upoważnia do umorzenia zobowiązań w części przewidzianej układem, nie ma bowiem pewności, że postępowanie restrukturyzacyjne się powiedzie. Niemniej dla urealnienia obrazu sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, w momencie uprawomocnienia się postanowienia sądu o zatwierdzeniu układu, przewidzianą do umorzenia kwotę zobowiązań odnosi się na rozliczenia międzyokresowe bierne (Wn konto 21 „Rozrachunki z dostawcami”, konto 24 „Pozostałe rozrachunki” itp., Ma konto 84 „Rozliczenia międzyokresowe przychodów”).

Zobowiązania wymagające w myśl układu spłaty wykazuje się w bilansie jako krótko- lub długoterminowe, przy uwzględnieniu aktualnych, ustalonych w układzie terminów.

Pod datą uprawomocnienia się postanowienia sądu o wykonaniu układu następuje umorzenie części zobowiązań, co powoduje zapis Wn konto 84 „Rozliczenia międzyokresowe przychodów”, Ma konto 81-2 „Kapitał (fundusz) rezerwowy”. Zgodnie z Ksh ta część kapitałów rezerwowych nie może być przeznaczona na dywidendy.

Zagadnienia podatkowe

Obowiązujące przepisy podatkowe nie zmieniają statusu podatkowego dłużnika w restrukturyzacji, zawierają jednak wiele rozwiązań szczególnych adresowanych zarówno do przedsiębiorców objętych postępowaniem restrukturyzacyjnym, jak i ich wierzycieli.

Dla dłużnika istotne znaczenie ma art. 12 ust. 4 pkt 8 lit. b updop, który stanowi, że do przychodów nie zalicza się kwot stanowiących równowartość umorzonych zobowiązań, w tym także z tytułu pożyczek (kredytów), jeżeli umorzenie jest związane z postępowaniem restrukturyzacyjnym.

Ustawodawca uznał zatem – co jest logiczne – że skoro wierzyciele postanowili oddłużyć danego przedsiębiorcę, to osiągnięty dzięki temu efekt nie powinien być uznawany za przychód podatkowy i zwiększać podstawy opodatkowania, a co za tym idzie obciążenia podatkowego restrukturyzowanego dłużnika.

Wierzycielom przepisy podatkowe umożliwiają obniżenie podstawy opodatkowania w przypadku, gdy dłużnik poddaje się procedurze restrukturyzacyjnej. Z art. 16 ust. 1 pkt 26a oraz ust. 2a pkt 1 lit. b updop wynika, że kosztem uzyskania przychodów są odpisy aktualizujące wartość należności, określone w uor, od tej części należności, która była uprzednio zaliczona do przychodów należnych, a ich nieściągalność została uprawdopodobniona, czego wyrazem jest m.in. otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego lub złożenie wniosku o zatwierdzenie układu w postępowaniu o zatwierdzenie układu. Uzupełniająco, w myśl art. 16 ust. 1 pkt 43 updop, nie uważa się za koszty uzyskania przychodów umorzonych kredytów (pożyczek) bankowych, w tym nabytych wierzytelności banku hipotecznego, jeżeli ich umorzenie nie jest związane z postępowaniem restrukturyzacyjnym.

Zarówno dla dłużnika, jak i dla wierzyciela znaczenie mają również przepisy ustawy o VAT dotyczące tzw. ulgi na złe długi. Dłużnik objęty postępowaniem restrukturyzacyjnym nie ma obowiązku korekty podatku naliczonego mimo niedokonania zapłaty za zakupione towary i usługi (art. 89b ustawy o VAT). Analogicznie skorzystanie z tej ulgi przez wierzyciela, który nie otrzymał zapłaty, nie jest możliwe, jeżeli dłużnik objęty jest postępowaniem restrukturyzacyjnym (art. 89a ust. 2 ustawy o VAT). Powyższe dotyczy jednak postępowań restrukturyzacyjnych regulowanych Pr[15].

Tarcza 4.0 nie wprowadziła zmian w ustawie o VAT, a zatem w razie prowadzenia uproszczonego postępowania restrukturyzacyjnego dłużnik będzie miał obowiązek korekty odliczonej kwoty podatku wynikającej z nieuregulowanej faktury, w rozliczeniu za okres, w którym upłynął 90. dzień od dnia upływu terminu płatności określonego w fakturze. Z kolei wierzyciel będzie miał prawo do ulgi za złe długi. Istnieją obawy, że zaniechanie przez ustawodawcę stosownej zmiany ustawy o VAT spowoduje wzrost zobowiązań dłużnika, co w konsekwencji może utrudnić jego restrukturyzację.

Wątpliwości wiążą się też z art. 77 Pr stanowiącym, że wierzytelność – m.in. z tytułu podatków – za okres rozliczeniowy, w trakcie którego wszczęto postępowanie restrukturyzacyjne, ulega z mocy prawa proporcjonalnemu podziałowi na część traktowaną jak wierzytelność powstała przed otwarciem postępowania restrukturyzacyjnego oraz część traktowaną jak wierzytelność powstała po dniu otwarcia postępowania. Jeżeli rozliczenie należności publicznoprawnych wymaga sporządzenia deklaracji lub innego tego typu dokumentu obejmujących rozliczenie, obie części wierzytelności ujmuje się w odrębnych deklaracjach lub w innych tego typu dokumentach.

W konsekwencji za okres rozliczeniowy, w którym wszczęto postępowanie restrukturyzacyjne, sporządzenia wymagają dwie deklaracje (lub inny tego typu dokument).

Pierwsza wątpliwość dotyczy pojęcia proporcjonalności. Przepis nie określa bowiem, czy na pewno należy rozliczać wierzytelność podatkową w proporcji do liczby dni od początku okresu rozliczeniowego do dnia poprzedzającego otwarcie postępowania i od dnia otwarcia postępowania do dnia zakończenia okresu[16]. Proporcjonalność może być odniesiona np. w przypadku VAT także do obrotu „przed” i „po”.

Druga wątpliwość dotyczy niemożności złożenia dwóch deklaracji VAT za ten sam okres. W praktyce rozwiązaniem tego problemu jest uzgodnienie z US sposobu elektronicznego przesłania takich deklaracji.

Sprawa się komplikuje w przypadku deklaracji (zeznań) rocznych. Formalnie należy sporządzić odrębne dokumenty, a przecież możliwe będzie to dopiero po zakończeniu roku podatkowego. Jednak zanim rok się skończy, może się zakończyć wszczęte w tym roku postępowanie restrukturyzacyjne. Ustawodawca założył bowiem, że przyspieszone postępowanie układowe powinno trwać nie dłużej niż 6 mies., postępowanie w sprawie zatwierdzenia układu jeszcze krócej, a uproszczone postępowanie restrukturyzacyjne nie dłużej niż 4 mies. Prowadzić to może do sytuacji, w której pełna wierzytelność organu podatkowego, objęta z mocy prawa układem, będzie znana dopiero pewien czas po zatwierdzeniu układu.

W artykule przedstawiono zarys problematyki postępowań restrukturyzacyjnych, a celem było zorientowanie czytelników w możliwościach, jakie stwarzają przedsiębiorcom obowiązujące w Polsce przepisy. Przedstawiono też podstawowe różnice pomiędzy poszczególnymi postępowaniami, chociaż z pominięciem wielu szczegółów. Przedsiębiorca rozważający wykorzystanie postępowania restrukturyzacyjnego do rozwiązania problemów swojego przedsiębiorstwa powinien skorzystać z pomocy doradcy restrukturyzacyjnego, który po zapoznaniu się z jego sytuacją pomoże w wyborze i przeprowadzeniu właściwego trybu postępowania.