Nowe terminy zapłaty w transakcjach handlowych i przeciwdziałanie opóźnionym płatnościom

Słownik pojęć

Słowniczek ustawowy (art. 4 upno) został uzupełniony o kilka nowych pozycji, m.in. zdefiniowano:

• świadczenie pieniężne – jako wynagrodzenie za dostawę towaru lub wykonanie usługi w transakcji handlowej;
• odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych; odpowiadają one – w przypadku transakcji handlowych, w których dłużnikiem jest:

• podmiot publiczny będący podmiotem leczniczym – sumie stopy referencyjnej NBP i 8 punktów procentowych,
• inny podmiot – sumie stopy referencyjnej NBP i 10 punktów procentowych;

• mikroprzedsiębiorcę, małego przedsiębiorcę, średniego przedsiębiorcę – jako odpowiednio mikro-, małego i średniego przedsiębiorcę w rozumieniu zał. I do rozporządzenia Komisji (UE) nr 651/2014[3];

• dużego przedsiębiorcę – jako przedsiębiorcę niebędącego mikro-, małym ani średnim przedsiębiorcą.

W zależności od wielkości dłużnika inaczej kształtują się prawa wierzyciela i obowiązki dłużnika.

Tak jak dotychczas, wierzycielowi, bez wezwania, przysługują odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych (bądź wyższe odsetki uzgodnione przez strony – ale tylko w przypadku, gdy dłużnik nie jest podmiotem publicznym), za okres od dnia wymagalności świadczenia pieniężnego do dnia zapłaty, jeżeli są spełnione łącznie następujące warunki:

• wierzyciel spełnił swoje świadczenie,
• wierzyciel nie otrzymał zapłaty w terminie określonym w umowie.

Termin zapłaty i odsetki od podmiotów prywatnych

Utrzymano zasadę, że termin zapłaty określony w umowie nie może przekraczać 60 dni, liczonych od dnia doręczenia dłużnikowi faktury lub rachunku, potwierdzających dostawę towaru bądź wykonanie usługi, chyba że strony w umowie wyraźnie ustalą inaczej i pod warunkiem, że ustalenie to nie jest rażąco nieuczciwe wobec wierzyciela[4].

Zasadę tę zmodyfikowano w przypadku, gdy dłużnikiem zobowiązanym do zapłaty za towary lub usługi jest duży przedsiębiorca, a wierzycielem – mikro-, mały albo średni przedsiębiorca. Termin zapłaty określony w umowie nie może wówczas bezwzględnie przekraczać 60 dni, liczonych od dnia doręczenia dłużnikowi faktury lub rachunku, potwierdzających dostawę towaru bądź wykonanie usługi (termin ten nie może być wydłużony umową stron). Jeżeli strony ustalą harmonogram spełnienia świadczenia pieniężnego w częściach, termin ten stosuje się do zapłaty każdej części świadczenia pieniężnego[5].

Jeśli termin zapłaty został określony w umowie niezgodnie z ww. zasadami, wierzycielowi, który spełnił swoje świadczenie, po upływie 60 dni, liczonych od dnia doręczenia dłużnikowi faktury lub rachunku, potwierdzających dostawę towaru bądź wykonanie usługi, przysługują odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych albo odsetki umowne, jeżeli są wyższe[6].

Nowością jest, że wierzyciel może odstąpić od umowy albo ją wypowiedzieć, jeśli określony w umowie termin zapłaty przekracza 120 dni, liczonych od dnia doręczenia dłużnikowi faktury lub rachunku, potwierdzających dostawę towaru bądź wykonanie usługi. Jeżeli wierzyciel skorzysta z tego uprawnienia, świadczenia pieniężne przysługujące mu od dłużnika z tytułu już dostarczonych towarów lub wykonanych usług stają się wymagalne w terminie 7 dni od dnia wypowiedzenia umowy. Gdy wierzyciel nie otrzyma świadczenia pieniężnego w tym terminie, przysługują mu odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych albo odsetki umowne, jeżeli są wyższe.

Termin zapłaty i odsetki od podmiotów publicznych

Określony w umowie termin zapłaty nie może przekraczać w transakcjach handlowych, w których dłużnikiem jest:

• podmiot publiczny – 30 dni,
• podmiot publiczny będący podmiotem leczniczym[7] – 60 dni,

liczonych od dnia doręczenia dłużnikowi faktury lub rachunku, potwierdzających dostawę towaru bądź wykonanie usługi[8].

Jeżeli strony ustalą harmonogram spełnienia świadczenia pieniężnego w częściach, terminy te stosuje się do zapłaty każdej części świadczenia.

Gdy w transakcji handlowej, w której dłużnikiem jest podmiot publiczny, zostanie w umowie ustalony termin zapłaty dłuższy niż 30 dni (60 dni w przypadku podmiotów leczniczych), wierzycielowi, który spełnił swoje świadczenie, po upływie tego czasu przysługują odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych albo odsetki umowne, jeżeli są wyższe.

Zwrot kosztów odzyskiwania należności

Do końca 2019 r. wierzycielowi, od dnia nabycia uprawnienia do odsetek ustawowych za opóźnienie w transakcjach handlowych, przysługiwała od dłużnika, bez wezwania, rekompensata za koszty odzyskiwania należności, stanowiąca równowartość kwoty 40 euro. Od 2020 r. rekompensata wynosi:

• 40 euro – gdy wartość świadczenia pieniężnego nie przekracza 5 tys. zł,
• 70 euro – gdy wartość świadczenia pieniężnego jest wyższa niż 5 tys. zł, ale niższa niż 50 tys. zł,
• 100 euro – gdy wartość świadczenia pieniężnego

jest równa lub wyższa od 50 tys. zł,

a ponadto wierzycielowi przysługuje zwrot, w uzasadnionej wysokości, poniesionych kosztów odzyskiwania należności przewyższających tę kwotę. Oznacza to, że rekompensata w powyższych granicach nie jest zależna od poniesienia jakichkolwiek wydatków[9].

Kwoty w euro przelicza się na złote przy zastosowaniu ogłoszonego przez NBP średniego kursu euro z ostatniego dnia roboczego miesiąca poprzedzającego miesiąc, w którym świadczenie pieniężne stało się wymagalne.

Postanowienia umowne rażąco nieuczciwe wobec wierzyciela

Ustawodawca doprecyzował zasady postępowania w przypadku nieuczciwych postanowień umownych. Oceny, czy postanowienia umowne są rażąco nieuczciwe wobec wierzyciela, dokonuje się, biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy, w szczególności[10]:

• rażące odstępstwa od dobrych praktyk handlowych, które naruszają zasadę działania w dobrej wierze i zasadę rzetelności,
• właściwość towaru lub usługi, które są przedmiotem transakcji handlowej, w szczególności czas zwykle potrzebny na zbycie towaru przez dłużnika na rzecz osób trzecich, lub
• dostosowanie harmonogramu dostawy towarów bądź wykonania usługi w częściach do harmonogramu spełniania odpowiadających im części świadczenia pieniężnego.

Dodatkowo ustawodawca zapisał, iż na dłużniku spoczywa ciężar dowodu, że termin zapłaty dłuższy niż 60 dni, liczonych od dnia doręczenia dłużnikowi faktury lub rachunku, potwierdzających dostawę towaru bądź wykonanie usługi, nie jest rażąco nieuczciwy wobec wierzyciela.

Wierzyciel może żądać ustalenia, że termin zapłaty był wobec niego rażąco nieuczciwy, przed upływem 3 lat od dnia, w którym nastąpiła zapłata lub w którym zgodnie z upno powinna ona nastąpić. Zrzeczenie się roszczenia o takie ustalenie jest nieważne.

Nieważność postanowień umownych

Postanowienia umowy wyłączające lub ograniczające wynikające z upno uprawnienia wierzyciela bądź obowiązki dłużnika lub mające na celu obejście tych przepisów są nieważne, a w ich miejsce stosuje się przepisy upno[11].

Zamiast postanowień umowy ustalających zbyt długi termin zapłaty, gdy dłużnikiem jest podmiot:

• spoza sektora publicznego – stosuje się termin zapłaty 60 dni,
• publiczny niebędący podmiotem leczniczym – stosuje się termin zapłaty 30 dni,
• publiczny będący podmiotem leczniczym – stosuje się termin zapłaty 60 dni,

liczonych od dnia doręczenia dłużnikowi faktury lub rachunku, potwierdzających dostawę towaru bądź wykonanie usługi.

Publikacja danych o praktykach płatniczych dużych podmiotów

W myśl nowego art. 13a upno kierownicy[12] niektórych podmiotów przekazują, drogą elektroniczną, ministrowi właściwemu ds. gospodarki, w terminie do 31 stycznia każdego roku, sprawozdanie o stosowanych przez nie w poprzednim roku kalendarzowym terminach zapłaty w transakcjach handlowych. Obowiązek ten dotyczy dużych podmiotów, których indywidualne dane, zawarte w zeznaniach CIT, są podawane do publicznej wiadomości przez MF, a więc:

• podatkowych grup kapitałowych, bez względu na wysokość osiągniętych przychodów (sprawozdanie musi złożyć każda ze spółek),

[13] Przeliczonych na złote po średnim kursie euro ogłaszanym przez NBP w ostatnim dniu roboczym roku kalendarzowego poprzedzającego rok podania indywidualnych danych podatników do publicznej wiadomości.

[14] Wynikający z art. 13b–13d upno.

[15] Art. 13e–13h upno.

[16] Art. 13i i nast. upno.

• innych podatników CIT, u których wartość przychodu, uzyskana w roku podatkowym zakończonym w roku poprzedzającym rok ujawnienia ich danych podatkowych, przekroczyła równowartość 50 mln euro[13].

Sprawozdanie zawiera następujące dane:

• firmę (nazwę) i numer identyfikacji podatkowej;
• wartość świadczeń pieniężnych:

• otrzymanych,
• spełnionych,

w poprzednim roku kalendarzowym w terminie:

a) nieprzekraczającym 30 dni, b) od 31 do 60 dni, c) od 61 do 120 dni, d) przekraczającym 120 dni – od dnia wystawienia faktury lub rachunku potwierdzających dostawę towaru bądź wykonanie usługi,

• nieotrzymanych,
• niespełnionych,

w poprzednim roku kalendarzowym w terminie określonym w umowie oraz udział procentowy tych świadczeń w całkowitej wartości świadczeń pieniężnych odpowiednio należnych temu podmiotowi w tym roku/ do których spełnienia zobowiązany jest ten podmiot w tym roku.

Minister właściwy ds. gospodarki będzie podawał te sprawozdania do publicznej wiadomości, w BIP.

Zakaz nadmiernego opóźniania się z płatnościami

Od 2020 r. obowiązuje zakaz nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych przez podmioty niebędące podmiotami publicznymi[14].

Z nadmiernym opóźnianiem się mamy do czynienia wtedy, gdy w okresie 3 kolejnych miesięcy suma wartości świadczeń pieniężnych niespełnionych oraz spełnionych po terminie przez dany podmiot wynosi co najmniej 2 mln zł.

Postępowanie w tej sprawie prowadzi z urzędu Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK). Korzystając ze swoich uprawień, współpracuje on z Szefem KAS oraz ministrem właściwym ds. gospodarki.

Każdy może złożyć do Prezesa UOKiK zawiadomienie dotyczące podejrzenia wystąpienia nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych. Z oczywistych względów najczęściej będzie je składać wierzyciel. Powinno ono zawierać:

• wskazanie podmiotu, wobec którego powzięto podejrzenie wystąpienia nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych,

• opis stanu faktycznego będącego podstawą zawiadomienia,
• uprawdopodobnienie wystąpienia nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych,
• dane identyfikujące zgłaszającego zawiadomienie.

Do zawiadomienia trzeba dołączyć wszelkie dokumenty, które mogą stanowić dowód wystąpienia nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych.

Prezes UOKiK publikuje na stronie internetowej Urzędu treść postanowienia o wszczęciu postępowania oraz wydanych decyzji, z informacją, czy decyzja jest prawomocna. Jest to dodatkowa sankcja dla dłużnika, który po takim wpisie może mieć problem ze znalezieniem podwykonawców.

Kontrole w toku postępowania

Od 2020 r. w toku postępowania w sprawie nadmiernego opóźniania się z płatnościami upoważniony pracownik UOKiK lub Inspekcji Handlowej może przeprowadzić – w zakresie objętym tym postępowaniem – kontrolę u danego podmiotu, także gdy nie jest on stroną transakcji handlowej[16].

W celu uzyskania informacji, mogących stanowić dowód w sprawie, kontrolujący ma prawo:

• wstępu na grunt, do budynków, lokali lub innych pomieszczeń oraz środków transportu kontrolowanego,
• żądać udostępnienia związanych z przedmiotem kontroli akt, ksiąg, wszelkiego rodzaju pism, dokumentów, ich odpisów i wyciągów, korespondencji przesyłanej pocztą elektroniczną, informatycznych nośników danych, innych urządzeń zawierających dane informatyczne lub systemów informatycznych, w tym zapewnienia dostępu do systemów informatycznych będących własnością innego podmiotu, zawierających dane kontrolowanego, związane z przedmiotem kontroli, w zakresie, w jakim kontrolowany ma do nich dostęp,
• sporządzać notatki z ww. materiałów i korespondencji,
• żądać sporządzenia przez kontrolowanego kopii lub wydruków ww. materiałów, korespondencji oraz informacji zgromadzonych na nośnikach, w urządzeniach bądź w systemach, o których mowa wyżej,
• żądać od kontrolowanego lub osób przez niego upoważnionych ustnych wyjaśnień dotyczących przedmiotu kontroli, a także udostępnienia i wydania przedmiotów mogących stanowić dowód w sprawie.

Kontrolowany lub upoważniona przez niego osoba może odmówić udzielenia informacji bądź współdziałania w toku kontroli, tylko gdyby naraziło to ich lub ich bliskich[17] na odpowiedzialność karną.

Kontrolowany musi zapewnić kontrolującemu oraz osobom upoważnionym do udziału w kontroli warunki i środki niezbędne do sprawnego jej przeprowadzenia, w szczególności:

• sporządzać we własnym zakresie kopie lub wydruki materiałów i korespondencji oraz informacji zgromadzonych na nośnikach, w urządzeniach bądź
• w systemach oraz potwierdzać je za zgodność z oryginałem,
• zapewniać, w miarę możliwości, samodzielne, zamknięte pomieszczenie, jeżeli jest to niezbędne do przeprowadzenia kontroli,
• zapewniać wydzielone miejsce do przechowywania dokumentów i zabezpieczonych podczas kontroli przedmiotów,
• udostępniać, w miarę możliwości, środki łączności, którymi dysponuje, w zakresie niezbędnym do wykonywania czynności kontrolnych.

Czas trwania kontroli w ramach jednego postępowania nie może przekraczać 20 dni roboczych, a postępowanie powinno się zakończyć nie później niż w terminie 5 mies. od dnia jego wszczęcia.

Jeżeli Prezes UOKiK nie stwierdzi nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych, umarza postępowanie, w drodze postanowienia.

Kary za naruszenie przepisów ustawy

Prezes UOKiK ma prawo nakładać, w drodze decyzji, administracyjne kary pieniężne. Kara[18] w wysokości do 5% przychodu osiągniętego w poprzednim roku podatkowym, ale nie więcej niż równowartość 50 mln euro[19], może być nałożona na dany podmiot (także niebędący stroną transakcji handlowej), jeżeli:

• nie udzielił on informacji żądanych przez Prezesa UOKiK lub udzielił informacji nieprawdziwych bądź wprowadzających w błąd,
• uniemożliwia lub utrudnia rozpoczęcie bądź przeprowadzenie kontroli.

W przypadku stwierdzenia nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych przez stronę postępowania, kara nakładana przez Prezesa UOKiK jest obliczana jako suma jednostkowych kar za każde niespełnione oraz spełnione po terminie świadczenie pieniężne, które było wymagalne w okresie objętym postępowaniem, z pominięciem świadczeń, których termin spełnienia upłynął wcześniej niż 2 lata przed dniem wszczęcia postępowania. Wysokość jednostkowej kary jest obliczana według określonego wzoru (patrz ramka).

Podmiot, na który została nałożona kara, może złożyć wniosek do Prezesa UOKiK o ponowne rozpatrzenie sprawy. Prezes UOKiK obniża wysokość kary o:

• 20% – gdy strona przed wszczęciem postępowania albo nie później niż w terminie 14 dni od dnia doręczenia jej postanowienia o jego wszczęciu spełni wszystkie świadczenia pieniężne, za które obliczono jednostkowe kary (wraz z odsetkami ustawowymi wynikającymi z upno),
• dodatkowe 10% – gdy strona spełni warunek, o którym mowa wyżej, oraz w terminie 14 dni od doręczenia decyzji uiści obniżoną o 20% karę w całości, a także zrzeknie się wobec Prezesa UOKiK prawa do złożenia wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy (jest wówczas wydawana decyzja o zwrocie nadpłaconej kary).

Gdy w okresie 2 lat od dnia, w którym decyzja o nałożeniu kary stała się ostateczna, Prezes UOKiK ponownie stwierdzi nadmierne opóźnianie się podmiotu ze spełnianiem świadczeń pieniężnych, wówczas wymierza karę podwyższoną o 50% (i nie stosuje do niej opisanych wyżej obniżek).

Prezes UOKiK odstępuje od wymierzenia kary:

• jeżeli wartość niespełnionych lub spełnionych po terminie przez stronę świadczeń pieniężnych, za które obliczono by jednostkowe kary, jest równa bądź mniejsza od wartości świadczeń przez nią nieotrzymanych lub otrzymanych po terminie w okresie objętym postępowaniem (poprzestaje wówczas na pouczeniu)[20],
• jeśli do nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych doszło na skutek działania siły wyższej,
• w każdym innym uzasadnionym przypadku.

Administracyjna kara pieniężna podlega wpłacie w terminie 30 dni od dnia, w którym decyzja o jej nałożeniu stała się ostateczna. Może być ściągnięta w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. W przypadku nieterminowego jej uiszczenia nie trzeba naliczać odsetek.

Dodatkowa kara – grzywna – została przewidziana za nieprzekazanie informacji o praktykach płatniczych oraz utrudnianie lub udaremnienie wywiązania się z tego obowiązku.

Grzywną może także być ukarany ten, kto nie składa oświadczenia o statusie dużego przedsiębiorcy.

Podsumowanie

Przedstawione regulacje mają za zadanie zmniejszenie zatorów płatniczych, co jest celem niewątpliwie słusznym. Wprowadzają jednak dodatkowe obowiązki i kary za ich naruszenie.

Po raz kolejny zatem ustawodawca liczy na to, że zwiększając obciążenia biurokratyczne, wpłynie na postępowanie podmiotów gospodarczych. Mimo wszystko może to być jednak zbyt mała motywacja, tym bardziej że mniejsze firmy mogą się obawiać dokonywania zgłoszeń do UOKiK, gdyż może to dla nich oznaczać utratę klienta.

Czas pokaże, czy nowe przepisy upno – w połączeniu z nowymi regulacjami ustaw o podatku dochodowym, wprowadzającymi ulgę na złe długi w podatku dochodowym – przyniosą zakładany efekt.