Nowe prawo holdingowe i zmiany dotyczące organów spółek – od 13.10.2022 r.

Prawo holdingowe

Ustawa jest odpowiedzią na praktyczne trudności w funkcjonowaniu grup spółek, związane z wydawaniem poleceń przez spółki dominujące spółkom zależnym. Z perspektywy grupy kapitałowej liczy się bowiem jej interes jako całości, a nie poszczególnych uczestników. Poza tym brakowało ochrony wierzycieli spółek zależnych, w sytuacji gdy to na poziomie grupy zapadały decyzje naruszające ich interesy.

Nowelizacja wprowadza m.in.:

• instytucję wiążącego polecenia dla spółki zależnej,
• prawo dostępu do informacji spółki dominującej o spółkach zależnych,
• prawo rady nadzorczej (RN) spółki dominującej do sprawowania stałego nadzoru nad spółkami zależnymi,
• prawo do przymusowego wykupu udziałów albo akcji wspólników mniejszościowych spółki zależnej.

Prawo holdingowe znajdzie zastosowanie do holdingów umownych i faktycznych (gdy stosunek dominacji i zależności istnieje ze względu na strukturę kapitału). Nie ma jednak charakteru obligatoryjnego. Spółki mają wybór – kontynuować działalność na dotychczasowych zasadach lub wdrożyć nowe reguły.

Grupa spółek

Nową instytucją jest grupa spółek (nowy dział w Ksh – art. 211 i nast.). Oznacza to spółkę dominującą i spółkę albo spółki zależne, będące spółkami kapitałowymi, kierujące się, zgodnie z uchwałą o uczestnictwie w grupie spółek, wspólną strategią w celu realizacji wspólnego interesu (interes grupy spółek), uzasadniającą sprawowanie przez spółkę dominującą jednolitego kierownictwa nad spółką zależną albo spółkami zależnymi.

Utworzenie grupy ma służyć realizacji wspólnej strategii gospodarczej. Spółki uczestniczące w grupie muszą się kierować nie tylko własnym interesem, lecz także interesem całej grupy. Nie może to jednak naruszać interesu wierzycieli i mniejszościowych wspólników lub akcjonariuszy. Jest to podstawowa zasada prawa holdingowego, która pozwala na podejmowanie decyzji w interesie całej grupy, a nie poszczególnych spółek.

Uchwałę o uczestnictwie w grupie spółek ze wskazaniem spółki dominującej podejmuje większością 3/4 głosów zgromadzenie wspólników albo walne zgromadzenie spółki zależnej (art. 211 § 2 Ksh). Kolejny krok to ujawnienie grupy spółek w KRS – uczestnictwo w grupie jest ujawniane przez spółkę dominującą i spółkę zależną, co następuje przez wpisanie wzmianki do tego rejestru (art. 211 § 3 Ksh).

Od tego momentu spółki mogą stosować przepisy prawa holdingowego i powoływać się na działanie w interesie grupy spółek. W związku z utworzeniem grupy, spółki mogą także zmieniać swoje umowy lub statuty, choć nie jest to niezbędne. Taką możliwość dają jednak względnie obowiązujące przepisy Ksh, co pozwala na modyfikacje niektórych ustawowych zasad funkcjonowania grupy.

• Zakończenie uczestnictwa w grupie spółek jest możliwe dwojako (art. 2115 Ksh):
• przez podjęcie uchwały większością 3/4 głosów zgromadzenia spółki zależnej lub
• przez złożenie przez spółkę dominującą spółce zależnej oświadczenia o ustaniu tego uczestnictwa.

Przepisy o grupie spółek, dotyczące spółki zależnej, mogą znaleźć zastosowanie także do spółki powiązanej, jednak trzeba to przewidzieć w jej umowie lub statucie.

Wiążące polecenie spółki dominującej

Kluczową instytucją w prawie holdingowym jest wiążące polecenie. Spółka dominująca może wydać spółce zależnej z grupy wiążące polecenie dotyczące prowadzenia spraw spółki. Musi być ono uzasadnione interesem grupy spółek, przy czym przepisy szczególne nie mogą zabraniać jego wydania. Musi mieć określoną formę, tzn. pisemną lub elektroniczną, pod rygorem nieważności. Nie może być to zatem polecenie ustne.

Wiążące polecenie powinno wskazywać:

• oczekiwane przez spółkę dominującą zachowanie spółki zależnej,
• uzasadniający polecenie interes grupy spółek,
• spodziewane korzyści lub szkody spółki zależnej,
• przewidywany sposób i termin naprawienia spółce zależnej szkody poniesionej w wyniku wykonania wiążącego polecenia.

W sprawie wykonania wiążącego polecenia uchwałę podejmuje zarząd spółki zależnej, zawierając w niej ww. elementy.

Spółka zależna może odmówić wykonania wiążącego polecenia, jeżeli:

• jego wykonanie doprowadziłoby do niewypłacalności albo zagrożenia niewypłacalnością tej spółki,
• istnieje uzasadniona obawa, że jest ono sprzeczne z interesem tej spółki i wyrządzi jej szkodę, która nie będzie naprawiona przez spółkę dominującą lub inną spółkę zależną uczestniczącą w grupie spółek, w okresie 2 lat, licząc od dnia, w którym nastąpi zdarzenie wyrządzające szkodę, chyba że umowa albo statut spółki stanowi inaczej (dotyczy spółki zależnej niebędącej spółką jednoosobową).

W umowie albo statucie spółki zależnej uczestniczącej w grupie spółek można przewidzieć dodatkowe przesłanki odmowy wykonania wiążącego polecenia.

Odmowa wymaga uchwały zarządu spółki zależnej, którą należy uzasadnić.

Spółka zależna informuje spółkę dominującą o podjęciu jednej z dwóch uchwał – o wykonaniu wiążącego polecenia albo o odmowie jego wykonania.

Jak widać, wydanie wiążącego polecenia jest mocno sformalizowane, co może nie odpowiadać potrzebom praktyki gospodarczej.

Zarządzanie w grupie

Spółka dominująca ma także inne narzędzia, które pozwalają jej na sprawowanie kontroli nad tym, co się dzieje w całej grupie.

1. Dostęp do informacji. Spółka dominująca ma prawo do informacji o spółce zależnej, przede wszystkim może w każdym czasie przeglądać jej księgi i dokumenty (art. 216 Ksh). Gdyby spółka zależna się uchylała, spółka dominująca może złożyć wniosek do sądu rejestrowego o zobowiązanie zarządu spółki zależnej do ujawnienia informacji.

2. Nadzór RN. RN spółki dominującej ma prawo sprawowania stałego nadzoru nad spółkami zależnymi – w zakresie realizacji interesu grupy spółek (art. 217 § 1 Ksh). Kwestie te można jednak inaczej uregulować w umowach lub statutach obu spółek. RN może też żądać od zarządu spółki zależnej udostępnienia ksiąg i dokumentów oraz udzielenia informacji. Jeśli w spółce dominującej nie ma RN, to kompetencje te wykonuje jej zarząd. Przełamuje to zasadę, że nadzór może się odbywać tylko w ramach jednej spółki.

3. Squeeze out. Wspólnicy spółki zależnej mogą podjąć uchwałę o przymusowym wykupie udziałów albo akcji reprezentujących nie więcej niż 10% kapitału zakładowego przez spółkę dominującą, która reprezentuje bezpośrednio co najmniej 90% kapitału zakładowego. W umowie lub statucie spółki zależnej można określić niższy procent kapitału, ale nie niższy niż 75% (art. 2111 Ksh).

Uprawnienia mniejszościowych wspólników

Pewną ochroną objęto wspólników mniejszościowych. Wspólnicy mniejszościowi reprezentujący nie więcej niż 10% kapitału zakładowego spółki zależnej mogą żądać umieszczenia w porządku obrad najbliższego zgromadzenia sprawy podjęcia uchwały o przymusowym odkupie ich udziałów albo akcji przez spółkę dominującą, która reprezentuje bezpośrednio, pośrednio lub na podstawie porozumień z innymi osobami co najmniej 90% kapitału zakładowego spółki zależnej (art. 2110 Ksh). Zgromadzenie może podjąć taką uchwałę nawet w przypadku posiadania przez spółkę dominującą nie mniej niż 75% kapitału zakładowego. Z takim żądaniem można wystąpić raz w roku obrotowym, nie wcześniej niż 3 mies. od ujawnienia powstania grupy spółek w KRS.

Na mocy przepisów przejściowych przewidziano, że jeśli zgromadzenie spółki zależnej podejmie uchwałę o uczestnictwie w grupie spółek, to w określonych przypadkach wspólnik, akcjonariusz prostej spółki akcyjnej albo akcjonariusz spółki akcyjnej może w terminie miesiąca od dnia jej podjęcia żądać odkupienia przez spółkę dominującą udziałów albo akcji, które przysługiwały mu 13.10.2022 r., tzn. w dniu wejścia w życie nowelizacji.

To nie jedyne uprawnienia przysługujące wspólnikom mniejszościowym. Wspólnik mniejszościowy spółki zależnej reprezentujący co najmniej 10% kapitału zakładowego może się zwrócić do sądu rejestrowego o wyznaczenie firmy audytorskiej w celu zbadania rachunkowości oraz działalności grupy spółek (art. 219 Ksh). Zakres tego badania może być jednak ograniczony tylko do tej spółki oraz jej stosunków z pozostałymi spółkami uczestniczącymi w grupie spółek. Członkowie organów spółek muszą wówczas udzielić biegłemu rewidentowi żądanych wyjaśnień oraz zezwolić mu na przeglądanie ksiąg i dokumentów spółki, badanie stanu kasy oraz inwentaryzację składników aktywów i pasywów spółki, a także udzielić mu w tym celu potrzebnej pomocy. Biegły składa swoje sprawozdanie sądowi rejestrowemu, który określa jego wynagrodzenie.

Odpowiedzialność

Uczestnictwo w grupie modyfikuje odpowiedzialność organów spółek. Członkowie zarządu, RN, komisji rewizyjnej oraz likwidatorzy spółki zależnej nie ponoszą odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną wykonaniem wiążącego polecenia. Nie ciąży na nich odpowiedzialność cywilna za szkodę wyrządzoną na skutek działań sprzecznych z prawem lub umową spółki zależnej.

Podobnie jest w przypadku członków organów spółki dominującej działających w interesie grupy spółek.

Spółka dominująca odpowiada wobec spółki zależnej za szkodę, która została wyrządzona wykonaniem wiążącego polecenia i która nie została naprawiona w terminie w nim wskazanym, chyba że nie ponosi winy. Jeśli spółka zależna jest jednoosobowa, to spółka dominująca odpowiada za szkodę tylko wtedy, gdy wykonanie wiążącego polecenia doprowadziło do niewypłacalności.

Jeżeli spółka zależna nie wytoczy powództwa o naprawienie szkody wyrządzonej jej przez spółkę dominującą w terminie roku od dnia upływu terminu wskazanego w wiążącym poleceniu, to może je wytoczyć każdy wspólnik spółki zależnej.

Spółka dominująca odpowiada także wobec wspólnika spółki zależnej za obniżenie wartości przysługującego mu udziału albo akcji, jeśli było następstwem wykonania przez spółkę zależną wiążącego polecenia.

Spółka dominująca będzie też po części odpowiedzialna wobec wierzycieli spółki zależnej. Jeżeli zatem długi powstaną na skutek polecenia spółki dominującej, to będzie ona odpowiadać za szkodę powstałą po stronie wierzycieli spółki zależnej. Odpowiedzialność ta ma jednak charakter subsydiarny, tzn. najpierw wierzyciel musi wyczerpać możliwości zaspokojenia swojego roszczenia przeciwko spółce zależnej. Spółka dominująca może się zwolnić z tej odpowiedzialności, jeżeli wykaże, że za szkodę nie ponosi winy lub nie powstała ona w następstwie wykonania wiążącego polecenia.

Inne zmiany w Ksh dotyczące spółek kapitałowych

Nowelizacja wprowadza także do Ksh zmiany w funkcjonowaniu spółek kapitałowych (z o.o., akcyjnej, prostej spółki akcyjnej), w szczególności dotyczące ich organów (zarządu, rady dyrektorów, RN lub komisji rewizyjnej):

• Wszystkie posiedzenia zarządu muszą być protokołowane. Protokół powinien zawierać porządek obrad, imiona i nazwiska obecnych członków zarządu i liczbę głosów oddanych na poszczególne uchwały. Zaznacza się w nim także ew. zdanie odrębne wraz z umotywowaniem.
• Sprecyzowano zasady liczenia kadencji organów spółki, co dotychczas stanowiło praktyczny problem. Kadencję należy obliczać w pełnych latach obrotowych, ale w umowie lub statucie można to określić inaczej.
• Członkowie organów powinni przy wykonywaniu obowiązków dołożyć staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności oraz dochować lojalności wobec spółki. Nie wolno im ujawniać tajemnic spółki także po wygaśnięciu mandatu.
• Większe uprawnienia nadano RN. Jeśli RN zażąda informacji, dokumentów, sprawozdań lub wyjaśnień, to trzeba je przekazać niezwłocznie, nie później niż w terminie 2 tyg. od dnia zgłoszenia żądania do organu bądź osoby obowiązanej. W samym żądaniu może być jednak określony dłuższy termin. Zarząd nie może ograniczać członkom RN dostępu do tych danych. RN może ich żądać nie tylko od zarządu, prokurentów i pracowników, lecz także od osób wykonujących regularnie czynności na rzecz spółki na podstawie innych umów, np. o dzieło, zlecenia.
• W przypadku gdy sprawozdanie finansowe spółki podlega badaniu ustawowemu, RN ma obowiązek zawiadomić, z co najmniej tygodniowym wyprzedzeniem, kluczowego biegłego rewidenta, który przeprowadzał badanie, o terminie posiedzenia, podczas którego będzie oceniane sprawozdanie. Spółka musi zapewnić przedstawicielowi firmy audytorskiej udział w posiedzeniu RN. Jego zadaniem jest zaś przedstawienie RN sprawozdania z badania, w tym oceny podstaw przyjętego oświadczenia odnoszącego się do zdolności spółki do kontynuowania działalności, oraz odpowiadanie na pytania członków RN.
• RN może wyłonić ze swojego grona doraźny lub stały komitet do pełnienia określonych czynności nadzorczych. Nie zwolni to jednak jej pozostałych członków z odpowiedzialności za sprawowanie nadzoru.
• W umowie spółki można przewidzieć dodatkowe uprawnienie RN – aby mogła zdecydować o zbadaniu na koszt spółki określonej sprawy dotyczącej działalności spółki lub jej majątku przez wybranego doradcę. Doradca może również przygotować analizy i opinie.
• Bardziej szczegółowo określono zasady działania RN. Jej pracami kieruje przewodniczący, który ma obowiązek zwoływać posiedzenia nie rzadziej niż raz w każdym kwartale roku obrotowego. Posiedzenia RN zwołuje się poprzez zaproszenia. Także zarząd lub członek RN mogą żądać zwołania jej posiedzenia. Przewodniczący musi zrealizować żądanie. Uchwały RN są protokołowane, podobnie jak uchwały zarządu.