Kryterium przyznania świadczeń z funduszu socjalnego musi być socjalne

Zgodnie z art. 8 ust. 1 ustawy o zfśs przyznawanie ulgowych usług i świadczeń oraz wysokość dopłat z funduszu uzależnia się od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej do korzystania z niego.

Trudno zakwalifikować zakładowy staż pracy jako kryterium socjalne, o którym mówi art. 8 ustawy o zfśs. Jednocześnie praktyka pracodawców – wskazywania jako kryterium skorzystania ze świadczeń z zfśs minimalnego stażu pracy w danej firmie – jest dość powszechna i ma na celu wyeliminowanie sytuacji, gdy pracownik zatrudniony np. na okres próbny wykorzystuje świadczenie socjalne, a po 3 mies. odchodzi z firmy.

Nie ma wątpliwości, że nie można od stażu pracy uzależniać wysokości świadczeń (pomocy) z zfśs. Nie jest to bowiem kryterium związane z sytuacją życiową, rodzinną i materialną osoby uprawnionej do korzystania z zfśs.

Odpowiedź nie jest jednak tak oczywista, gdy kryterium stażu pracy stanowi jedno z kryteriów stosowanych przy nabywaniu świadczeń z zfśs – obok kryteriów socjalnych. Nie jest też jasne, czy można wprowadzić niesocjalne kryterium minimalnego stażu pracy jako warunek korzystania z określonych świadczeń z zfśs.

W literaturze i orzecznictwie brak kategorycznych rozstrzygnięć w takich sytuacjach, choć dominuje stanowisko, że kryterium stażu pracy nie powinno być stosowane – jako niemające charakteru socjalnego.

W tej kwestii wypowiedział się SN w wyroku z 16.08.2005 r. (I PK 12/05), uznając, że wydatkowanie środków zfśs z zastosowaniem kryterium stażu pracy, bez uwzględnienia kryterium socjalnego i sprzecznie z zakładowym regulaminem świadczeń socjalnych, jest niezgodne z ustawą w rozumieniu art. 8 ust. 3 ustawy o zfśs. W rozstrzyganej sprawie, określając sposób przyznawania świadczeń, posłużono się kryterium stażu pracy, a więc kryterium całkowicie oderwanym od sytuacji materialnej uprawnionych do świadczeń. Oznacza to, że pracodawca przyznawał świadczenia (wydatkował środki funduszu), nie zachowując kryterium socjalnego, co samo w sobie oznacza już niezachowanie przepisów ustawy. Nadto wydatkowanie środków z funduszu socjalnego niezgodnie z ustawą w rozumieniu jej art. 8 ust. 3 to także niezgodność tej czynności z regulaminem zakładowej działalności socjalnej (wyrok SN z 20.08.2001 r., I PKN 579/00).

W literaturze pojawiają się odmienne głosy[1]: Z naruszeniem ustawy będziemy mieli do czynienia tylko wówczas, gdy kryteria niesocjalnie będą wyłącznymi kryteriami rozdziału świadczeń. W przypadku współistnienia kryteriów socjalnych i niesocjalnych należy ocenić przyczynę wprowadzenia kryteriów niesocjalnych i ich wpływ na rozdział świadczeń. Ustawa dopuszcza bowiem niekiedy stosowanie pewnych kryteriów niesocjalnych.

Jednak są też stanowiska przeciwne[2]: Nie jest natomiast prawidłowe uzależnienie wypłaty świadczenia od innych elementów, które nie mają bezpośredniego wpływu na sytuację socjalną. Nie można więc uzależnić wypłat z funduszu od okresu zatrudnienia u danego pracodawcy, od zajmowanego stanowiska, od oceny realizacji obowiązków pracowniczych oraz od liczby członków rodziny zatrudnionych w danym zakładzie pracy.

Niewątpliwie należy unikać stosowania kryterium stażu pracy w zfśs, nie tylko jako jedynego kryterium, lecz także jako jednego z kryteriów przyznawania świadczeń z zfśs. W konkretnych przypadkach należałoby bowiem wykazywać zasadność jego stosowania.

W wyroku z 16.09.2009 r. (I UK 121/09) SN stwierdził, że podstawowa zasada dysponowania środkami funduszu została określona w art. 8 ust. 1 ustawy o zfśs. Od zasady tej nie ma wyjątków, nawet regulamin funduszu nie może jej zmienić.

Z tego powodu wypłacone przez pracodawcę z pominięciem tej reguły świadczenia nie mogą być oceniane w sensie prawnym jako świadczenia socjalne, a tym samym nie mogą korzystać z uprawnień przyznanych tym świadczeniom.

Przypomnijmy też, że regulamin zfśs jest – zgodnie z art. 9 Kp – zakładowym źródłem prawa pracy. Gdy w regulaminie tym jest przyjęte kryterium stażu, mamy do czynienia z patową sytuacją:

• jeśli pracodawca stosuje zasady wynikające z regulaminu i przyjmuje kryterium stażu, to naraża się na zarzut wydatkowania środków niezgodnie z ustawą o zfśs (stosowanie kryterium niesocjalnego) – art. 8 ust. 1,
• jeśli pracodawca nie zastosuje zasad wynikających z regulaminu zfśs i nie przyjmie kryterium stażu, to naraża się na zarzut niestosowania regulaminu zfśs, co także oznacza wydatkowanie środków niezgodnie z ustawą o zfśs – art. 8 ust. 2.

Należy zatem rozważyć zmianę regulaminu zfśs i wyeliminowanie z niego kryterium zakładowego stażu pracy.