Kontynuacja działalności w sprawozdaniach finansowych spółek giełdowych w okresie pandemii COVID-19

Kontynuacja działalności w czasie pandemii

Obecna sytuacja, będąca następstwem pandemii COVID-19, istotnie wpływa na działalność jednostek i ich sf. Więcej jednostek stwierdza zagrożenia dla ciągłości działania. Z opublikowanych w październiku 2021 r. przez GUS szacunków za 2020 r. wynika, że PKB zmniejszył się realnie o 2,5%, wobec wzrostu o 4,5% w 2019 r. Natomiast przeprowadzone w kwietniu 2020 r. przez Instytut Rozwoju Gospodarczego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie[3] badania wskazały, że 25% polskich przedsiębiorstw przemysłu przetwórczego, budowlanych i handlowych uznało za dotkliwe skutki ograniczeń wprowadzonych przez rząd. Okoliczności te powodują, że na pierwszy plan wysuwają się ocena zdolności do kontynuacji działalności, a także wymóg zapewnienia odpowiednich ujawnień.

Jeżeli zarząd uzna, że pomimo pandemii zagrożenia nie występują, ujawnia on w sf przesłanki takiej oceny. Pominięcie tego rodzaju informacji byłoby niedomówieniem podającym w wątpliwość wiarygodność sf, zwłaszcza że deklaracja kontynuacji działalności znajduje się w centrum uwagi interesariuszy. Zapewne chcą oni uzyskać odpowiedź na pytanie, w jakim zakresie i z jaką siłą skutki pandemii wpłynęły na jednostkę oraz jakie są perspektywy jej przetrwania.

Bez wątpienia w dobie pandemii ocena możliwości kontynuacji działalności jest trudnym zagadnieniem – zarówno dla kierownika jednostki, jak i biegłego rewidenta badającego sf. Sytuacja spowodowana pandemią i jej wpływem na gospodarkę zmienia się dynamicznie. Nadal nie wiadomo, w jakim zakresie będą utrzymywane ograniczenia, a prognozowanie daty „powrotu do normalności sprzed pandemii” przypomina wróżenie z fusów. Sprawę komplikuje fakt, że na początku pandemii krajowe przepisy prawa bilansowego nie zawierały wytycznych, które ułatwiałyby ocenę zdolności jednostki do kontynuacji działalności, szczególnie w czasie kryzysu[4].

Objawy zagrożenia kontynuacji działania zostały najszerzej wskazane w MSB 570. Standard podaje jednak jedynie uniwersalną listę kontrolną zdarzeń i warunków, które mogą podawać w wątpliwość zdolność jednostki do kontynuacji działalności, natomiast brak jest wytycznych, jak rozpoznać takie zagrożenia. Aby wypełnić lukę, liczne organizacje profesjonalnych księgowych i biegłych rewidentów, w tym Rada Międzynarodowych Standardów Rewizji Finansowej i Usług Atestacyjnych (IAASB), Polska Agencja Nadzoru Audytowego, Polska Izba Biegłych Rewidentów, a także firmy audytorskie, głównie Wielkiej Czwórki, wydały wiele rekomendacji pomocnych przy ocenianiu zdolności jednostki do kontynuacji działalności w czasie pandemii. W opracowaniach tych zwrócono uwagę, że dokonując oceny, kierownik jednostki powinien rozważyć także negatywne, ale wciąż realne scenariusze dalszego rozwoju pandemii oraz jej wpływu na jednostkę. Zachęca się też do aktualizacji prognoz przy jednoczesnym uwzględnieniu zidentyfikowanych czynników ryzyka i różnych możliwych scenariuszy.

Wyniki badań empirycznych

Analiza treści części opisowych sf, sporządzonych za I półrocze 2020 r., wykazała, że 32 spółki zadeklarowały kontynuowanie działalności. Tylko jeden z badanych podmiotów poinformował o braku kontynuacji działalności, była to spółka w likwidacji. Jej sf nie było przedmiotem analizy, gdyż biegły rewident odstąpił od wyrażenia wniosku z przeglądu jej sf, uznając, że nie może go wydać. W pozostałych spółkach raport biegłego rewidenta z przeglądu sf nie podważał zasadności podjętej przez zarząd decyzji o kontynuacji działalności.

Przebadane sf 32 jednostek deklarujących kontynuację działalności podzielono na 2 grupy – spółki, w których wystąpiły niepewności mogące zagrażać kontynuacji działalności, oraz spółki, w których takie niepewności nie wystąpiły. Wyniki tej analizy, w podziale na sektory, zawiera tabela 1.

W przypadku jednej z 14 spółek, w których wystąpiły niepewności co do możliwości kontynuacji działalności, ujawnienia dokonał biegły rewident, a nie spółka. Jednostka ta stwierdziła w sf, że nie występują istotne zagrożenia kontynuacji działalności, a biegły zamieścił w raporcie z przeglądu „objaśnienie uzupełniające”, ujawniające istotną niepewność w tym zakresie.

Do analizy niepewności mogących zagrażać kontynuacji działalności wykorzystano: sf, sprawozdania z działalności oraz raporty z przeglądu biegłego rewidenta (łącznie określane dalej mianem raportów). Analiza treści tych dokumentów pozwoliła na ustalenie, jakie niepewności mogące zagrozić kontynuacji działalności zostały ujawnione przez spółkę. Jednocześnie dokumenty te badano na okoliczność ujawnienia zagrożenia kontynuacji działalności, spowodowane pandemią.

Spółki ujawniające niepewności mogące wpływać na zagrożenia kontynuacji działalności podzielono na 3 grupy, w zależności od związku niepewności z pandemią (tabela 2).

Spółki wskazujące na niepewności niezwiązane z pandemią wskazywały na problemy istniejące już w latach wcześniejszych. Dotyczyły m.in. toczących się postępowań restrukturyzacyjnych, w tym możliwości niewykonania układu z wierzycielami bądź istotnych trudności w ich wdrożeniu. Wskazywano też na niepewności wynikające ze strat operacyjnych poniesionych w ubiegłych latach oraz trudności z płynnością i uzyskaniem finansowania. Niepewność spowodowaną trudnościami zapewnienia płynności ujawnił dopiero biegły rewident w raporcie z przeglądu, uznając ją – w przeciwieństwie do spółki – za istotną niepewność zagrażającą kontynuacji działalności. W dwóch spółkach założenie kontynuacji działalności oparto na oczekiwaniach zarządu, że kredyt obrotowy zostanie odnowiony oraz że spółka zawrze z bankami finansującymi aneks do umowy restrukturyzacyjnej. W jednej ze spółek niepewność dotyczyła obowiązku niezwłocznego zwołania przez zarząd walnego zgromadzenia, w celu powzięcia uchwały o dalszym istnieniu spółki ze względu na poziom poniesionych i zaprezentowanych w sf strat[5], co ujawnił dopiero biegły rewident w raporcie z przeglądu.

Analiza treści badanych raportów pozwoliła również na pogrupowanie ujawnień dotyczących niepewności zagrażających kontynuacji działalności według kategorii zaprezentowanych w tabeli 3.

Obszary niepewności

Pierwszy obszar ujawnień niepewności, które zdaniem spółek mogą zagrozić kontynuacji ich działalności, stanowią utrata rynku, klientów i przychodów, wpływające ujemnie na wynik finansowy. Analiza wykazała, że na ten obszar niepewności wskazało 9 (z 10) spółek sektora odzież i kosmetyki. Zagrożenia te były zgłaszane również przez wszystkie spółki sektora rekreacja i wypoczynek.

Spółki sektora odzież i kosmetyki, ujawniające niepewności w tym obszarze, wskazywały zarówno na wprowadzone przez rząd regulacje ograniczające prowadzenie działalności gospodarczej bądź go zakazujące (np. konieczność zamknięcia sklepów stacjonarnych, centrów i galerii handlowych), jak i na ograniczenia społeczne (np. zmniejszenie mobilności potencjalnych klientów, zamknięcie granic, obawy przed zarażeniem się). Jednocześnie, opierając się na swoich dotychczasowych obserwacjach, spodziewały się spadku liczby odwiedzających sklepy również po ich otwarciu.

Część spółek zarejestrowała istotny spadek odwiedzalności sklepów, w porównaniu z okresem sprzed pandemii. Liczyły się ze zmniejszeniem, a nawet z radykalnym wyhamowaniem popytu, czego skutkiem będzie spadek przychodów ze sprzedaży. Wskazywano, że sytuacja ta może się stać stanem trwałym. W sf zwrócono zarazem uwagę na to, że przychody są uzależnione od sytuacji materialnej gospodarstw domowych, a ta ulega pogorszeniu, zaś działania promocyjne prowadzone przez konkurencję wymuszają znaczne obniżki cen, co także może wpłynąć na gorsze od zakładanych wyniki, poziomy marż i wskaźniki.

Podobne obawy dotyczące tego obszaru ujawnień niepewności zgłosiły spółki sektora rekreacja i wypoczynek. Wprowadzone przez władze restrykcje i ograniczenia spowodowały zawieszenie wszystkich imprez turystycznych, a także zamknięcie hoteli, co skutkowało nagłą utratą przychodów ze sprzedaży. Spółki tego sektora sygnalizowały również pogorszenie nastrojów konsumenckich, m.in. w związku z utratą dochodów przez część społeczeństwa.

Z analizy sf wynika, że zakres i skala negatywnego wpływu pandemii w tym obszarze w znacznej mierze zależy od czasu jej trwania, kolejnych jej fal, obszaru występowania oraz związanych z tym ograniczeń. Spółki uznały te czynniki za kluczową niepewność zagrażającą kontynuacji ich działalności.

Do opisu tego obszaru niepewności użyto słów: „znacząca niepewność związana z realizowanym poziomem sprzedaży”, „znaczący wpływ na wyniki”, „radykalne wyhamowanie popytu”, „zahamowanie zakupów do zera”, „istotny spadek wartości rynku”, „istotny spadek odwiedzalności”.

Drugim obszarem ujawnień niepewności, które zdaniem spółek mogą zagrozić kontynuacji ich działalności, jest finansowanie. W 5 (z 10) spółkach sektora odzież i kosmetyki wskazano na niepewności związane z finansowaniem z obcych źródeł. Zgłosiły je wszystkie spółki reprezentujące sektor rekreacja i wypoczynek oraz transport i logistyka.

Spółki ujawniły zagrożenia związane zarówno z realizacją dotychczasowych umów, jak i brakiem możliwości zawarcia umów zapewniających nowe finansowanie. Jednocześnie wskazywały na potrzebę zapewnienia nowego finansowania bądź refinansowania, m.in. wobec konieczności spełnienia warunków dotychczasowych umów o finansowanie oraz potencjalnie gorszych wyników niż zakładane. Wśród niepewności dotyczących czynnych umów o finansowanie spółki wskazywały na możliwe albo na już występujące naruszenia warunków określonych w umowach kredytowych oraz porozumieniach z instytucjami finansującymi działalność, a także na możliwość utraty finansowania za pomocą obligacji.

Według spółek opisane kwestie mogą wywołać negatywną reakcję instytucji finansujących, nawet mimo ew. poprawy wyników. Naruszenie warunków umów i porozumień może spowodować m.in. pogorszenie warunków finansowania zewnętrznego, na skutek uprawnienia finansujących do wyznaczenia nowej wyższej marży, postawienia części, a nawet całości wierzytelności w stan wymagalności, nieodnowienia, zawieszenia bądź całkowitego wypowiedzenia umów o finansowanie. Spółki wskazały też na możliwość utraty bądź ograniczenia limitów kredytów kupieckich przez dostawców.

Trzeci obszar ujawnień niepewności, które mogą zagrozić kontynuacji działalności przez spółkę, stanowi zagrożenie płynności. Na tę niepewność zwróciło uwagę 9 (z 10) spółek sektora odzież i kosmetyki, 2 (z 3) spółki sektora rekreacja i wypoczynek oraz wszystkie spółki sektora transport i logistyka.

Wśród niepewności wywołanych trudnościami z zapewnieniem płynności wskazano na możliwe/faktyczne wystąpienie problemów ze spłatą w terminie zobowiązań wynikających z umów z dostawcami, zobowiązań z tytułu zaciągniętych kredytów, niewykupieniem obligacji, a także trudności z dotrzymaniem parametrów finansowych przyjętych w projekcjach. Inna niepewność wiąże się z możliwością niewykonania układu restrukturyzacyjnego, co może spowodować jego uchylenie i natychmiastową wymagalność wszystkich wierzytelności.

Do opisu tego obszaru niepewności użyto określeń: „problemy z płynnością”, „pogorszenie płynności”, „obniżenie płynności”, „utrata płynności”, „niskie wskaźniki płynności”, „nieuregulowanie zobowiązań w toku zwykłej działalności”, „zwiększenie kwoty nieuregulowanych zobowiązań”, „zwiększenie ryzyka utraty płynności”, „niewypłacalność”.

Czwartym obszarem ujawnionych niepewności, które zdaniem spółek mogą zagrozić kontynuacji przez nią działalności, są zakłócenia cyklu produkcyjno-logistycznego, a zwłaszcza dostawy towarów i usług. Na problemy te wskazywało 6 (z 10) spółek sektora odzież i kosmetyki.

Wśród niepewności zaliczonych do tego obszaru ujawniono możliwość rozerwania w czasie pandemii łańcucha dostaw w krajach dostawców. Może dojść do opóźnienia bądź wstrzymania dostaw materiałów produkcyjnych, zamknięcia fabryk, a tym samym zawieszenia produkcji. Mogą się też pojawić problemy z transportem zakupionych materiałów i towarów oraz ich magazynowaniem, co może wpłynąć na czasowe wstrzymanie dostaw i odbić się negatywnie na ofercie produktowej, jej dostępności, możliwości pozyskania atrakcyjnego towaru, a nawet doprowadzić do niedoboru towarów w sklepach.

Proces produkcyjno-logistyczny w tych sektorach jest długotrwały, nowe kolekcje odzieży są projektowane z co najmniej półrocznym wyprzedzeniem. W związku z tym pojawia się, szczególnie w następstwie pandemii, niepewność związana z niedopasowaniem oferty do popytu, trendów modowych, zmian pogodowych, zmian i aktualnych preferencji klientów. Jednocześnie powstaje niepewność, czy nie nastąpiło przeszacowanie lub niedoszacowanie ilości zakupionych materiałów bądź towarów, ale również czy nie nastąpiło ich nieterminowe wprowadzenie do sklepów. Może to prowadzić do przecen i wyprzedaży towarów przy niższej marży, powstawania zapasów o utrudnionej zbywalności, braku możliwości zaspokojenia potrzeb klientów. Jedna ze spółek wskazała ponadto na niepewność wywołaną koncentracją ryzyka kredytowego wobec współpracy z głównym dostawcą towarów (wpłacone przez jednostkę zaliczki na przyszłe dostawy oraz należności z tytułu rozliczenia zwrotów).

Piąty obszar niepewności, które mogą zagrozić kontynuacji działalności, stanowią plany finansowe, strategie, prognozy i decyzje inwestycyjne. Na występowanie niepewności w tym obszarze wskazywało 8 (z 10) spółek sektora odzież i kosmetyki. Sygnalizowały ją też wszystkie objęte badaniem spółki sektora rekreacja i wypoczynek oraz transport i logistyka.

Spółki wskazywały, że bieżącą sytuację cechuje bezprecedensowa nieprzewidywalność w odniesieniu do wszystkich przejawów życia gospodarczego. Dlatego również oczekiwania i przewidywania zarządów są obarczone niepewnością. Na skutek pandemii występuje niepewność w kwestii spełnienia planów finansowych (np. konieczność modyfikacji planów sprzedaży i związanych z nimi budżetów zakupu towarów), strategii, prognoz, a ich realizacja ma duże znaczenie dla kontynuacji działalności, np. dla skutecznego wdrożenia programu restrukturyzacyjnego, utrzymania płynności czy uzyskania finansowania. Występują też opóźnienia związane z decyzjami inwestycyjnymi, a pandemia ma negatywny wpływ na potencjał rozwojowy spółek.

Szóstym obszarem ujawnień niepewności, które w opinii spółek mogą zagrozić kontynuacji działalności, są umowy najmu (czynszowe). Na występowanie tego rodzaju niepewności wskazało 5 (z 10) spółek sektora odzież i kosmetyki. Na niepewność tę zwróciły uwagę wszystkie spółki sektora rekreacja i wypoczynek.

Spółki zwracały uwagę na problemy wywołane niemożnością przeliczenia aktywów z tytułu prawa do użytkowania oraz zobowiązań leasingowych w związku z renegocjowanymi, na skutek pandemii, umowami najmu i kosztami czynszów. Nie zakończono renegocjacji wszystkich umów, nie otrzymano do nich wszystkich aneksów, a analiza i przeliczenie uzgodnionych aneksów są bardzo pracochłonne. Wskazywano też na zagrożenia sporami sądowymi z wynajmującymi lokale, którzy mogą kwestionować skuteczność odstąpień od umów najmu, oraz niebezpieczeństwo, że część sklepów i biur podróży, zajmujących lokale w centrach handlowych, może się stać trwale nierentowna. Jeśli warunki najmu nie zostaną dostosowane do nowych realiów, konieczne może być zamknięcie lub przeniesienie ich siedzib.

Podsumowanie

Przeprowadzone badanie pozwoliło na rozpoznanie niepewności mogących zagrozić kontynuacji działalności, wraz z oceną, czy były one spowodowane pandemią COVID-19, czy też nie. Dodatkowo udało się zidentyfikować obszary ujawnień tych niepewności.

W 14 (z 32) spółkach przyjęto założenie kontynuacji działalności, wskazując jednocześnie na istnienie niepewności mogących być jej zagrożeniem, przy czym 12 z nich ujawniło zagrożenia wywołane pandemią.

Analiza wykazała, że w większości jednostek skutki pandemii nie są na tyle znaczące, aby uniemożliwiły kontynuację działalności, jednak wzrosła liczba jednostek, których kierownictwo zadeklarowało niepewność i zagrożenia kontynuacji działalności. Z analizy wynikało zarazem zwiększenie zakresu ujawnień ze względu na pandemię.

Jednocześnie stwierdzono różną szczegółowość oraz odmienny sposób prezentacji ujawnień. Informacje dotyczące niepewności mogących zagrozić kontynuacji były ujawniane w różnych częściach sf, zarówno w oddzielnej nocie objaśniającej do sf, dotyczącej kontynuacji działalności, jak i w pozostałych objaśnieniach (np. informujących o zdarzeniach po dacie bilansu, poświęconych wpływowi pandemii na działalność jednostki) oraz w sprawozdaniu z działalności. W niektórych spółkach niepewności ujawnił dopiero biegły rewident – w raporcie z przeglądu sf. Stosowany do opisu niepewności sposób narracji często nie ułatwia interesariuszom wyciągania wniosków. Przykładowo część spółek deklarujących kontynuację działalności przyjęła założenie, że pandemia nie będzie trwała i nie dojdzie do kolejnego lockdownu. Sposób opisu niepewności i ich charakterystyka przeplatały się z opisem środków zaradczych, co utrudniało oddzielenie przyczyn od skutków.

Przeprowadzone badanie empiryczne ma pewne ograniczenia. Po pierwsze badaniem objęto wyłącznie 3 sektory. Po drugie badano raporty półroczne, obejmujące skrócone sf, które podlegają jedynie przeglądowi biegłego rewidenta (nie były objęte pełnym badaniem). Po trzecie badano raporty obejmujące wczesny etap pandemii COVID-19. Zważywszy, że przedstawiona tematyka jest wciąż ważna, a skutki kryzysu mogą być widoczne dopiero w późniejszym okresie, zapewnienie ciągłego monitorowania ujawnień w zakresie kontynuacji działalności wydaje się konieczne.