Kary umowne w umowie zlecenia

Odpowiedzialność za szkodę

Zleceniobiorca zobowiązuje się do wykonania czynności wchodzących w zakres umowy z należytą starannością. Jego odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania opiera się na cywilnoprawnej odpowiedzialności za szkodę. Będzie zobowiązany do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, o ile nie było to następstwem okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności.

Łączne spełnienie trzech poniższych warunków będzie skutkować odpowiedzialnością zleceniobiorcy:

• niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania,
• powstanie szkody,
• związek przyczynowo-skutkowy między niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania a szkodą.

Aby uwolnić się od odpowiedzialności, dłużnik powinien udowodnić zaistnienie takich okoliczności, które w danej sprawie dadzą podstawę do oceny, że nienależyte wykonanie zobowiązania nie jest następstwem okoliczności, za które ponosi on odpowiedzialność (wyrok SN z 9.01.2002 r., V CKN 630/00).

Pojęcie „szkody” obejmuje:

• stratę – zmniejszenie majątku wierzyciela na skutek zdarzenia, z którym jest związana odpowiedzialność dłużnika (np. rozbita szyba w samochodzie – koszty nowej szyby i jej wstawienia),
• utracone korzyści – brak zwiększenia majątku wierzyciela, do którego by doszło, gdyby dłużnik poprawnie wykonał swoje zobowiązanie (np. w związku z wybiciem szyby w samochodzie zleceniodawcy nie można było zrealizować usługi i nie powstało zakładane przysporzenie po jego stronie).

Istotna dla odpowiedzialności zleceniobiorcy jest zasada, że nie można się domagać odszkodowania za szkodę związaną z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania będącego następstwem okoliczności, za które nie ponosi on odpowiedzialności. Zleceniobiorca musi jednak ten fakt udowodnić.

Wina występuje w formie:

• umyślnej – zleceniobiorca świadomie nie wykonuje prawidłowo i w całości zobowiązania, można powiedzieć, że jest to działanie (lub zaniechanie) zamierzone,
• nieumyślnej – przybiera formę lekkomyślności lub niedbalstwa (zleceniobiorca ma zamiar wykonać zobowiązanie zgodnie z treścią zawartej umowy oraz ze specyfiką realizowanych czynności, jednak jego działania są niepełne, pomija pewne czynności, czeka na inicjatywę innych osób, których współdziałanie jest potrzebne przy pewnych elementach zobowiązania, zamiast podjąć staranne działanie w celu zrealizowania przez nich tych prac itp.).

Należyta staranność

Zleceniobiorca odpowiada (jeżeli z ustawy lub z czynności prawnej nie wynika co innego) za niezachowanie należytej staranności (art. 472 Kc). Zgodnie z art. 355 Kc dłużnik jest zobowiązany do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju (należyta staranność). Należytą staranność dłużnika w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności.

Jak trafnie wskazał SN w wyroku z 19.12.2002 r. (II CKN 1067/00), zarzut naruszenia art. 355 § 2 Kc mógłby być podnoszony dopiero wówczas, gdyby doszło do niewykonania lub nienależytego wykonania przez dłużnika obowiązków kontraktowych. Oznacza to, że powinien się pojawić stan niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania obciążającego dłużnika i wynikającego z umowy, a dopiero wówczas można dokonywać oceny tego stanu przy konstruowaniu odpowiedniego wzorca staranności dłużnika.

Ocena należytej staranności ma charakter zobiektywizowany, a w odniesieniu do przedsiębiorcy dodatkowo uwzględnia zawodowy charakter działalności. Od takiego podmiotu wymaga się posiadania niezbędnej wiedzy fachowej, która obejmuje nie tylko formalne kwalifikacje, lecz także ustalone standardy wymagań. Staranność musi zatem prowadzić do znajomości zawieranych umów oraz praw i obowiązków z nich wynikających, gdyż taki miernik dotyczy każdego w ramach staranności ogólnie wymaganej (wyrok SA w Łodzi z 7.05.2015 r., I ACa 1666/14).

Staranność działania co do zasady może być wymagana na ogólnym, a nie na szczególnym poziomie. To jednak oznacza, że umowa powinna doprecyzowywać kwestie wykonania szczególnie niektórych zobowiązań w zleceniach, tak by dookreślić sposób ich wykonywania zakładany przez zleceniodawcę czy szczegółowy zakres „elementów składowych” realizowanych czynności.

Wykazanie wartości szkody

Na zleceniodawcy ciąży konieczność wykazania wartości szkody. W wielu przypadkach będzie to znacznie utrudnione, zwłaszcza w odniesieniu do utraconych korzyści. Podkreślił to SA w Poznaniu w wyroku z 8.03.2007 r. (I ACa 29/07), wskazując, że ciężar udowodnienia faktu aktualizującego odpowiedzialność z art. 471 Kc, istnienia związku przyczynowego między nienależytym wykonaniem zobowiązania przez pozwanego a powstałą szkodą, oraz powstania tejże szkody w postaci utraconych korzyści spoczywa – w świetle art. 6 Kc – na wierzycielu jako na osobie, która z tychże faktów wywodzi skutki prawne.

Ustalenie szkody pod postacią utraconych korzyści ma zawsze charakter hipotetyczny, polega bowiem na przyjęciu – na podstawie okoliczności, które wystąpiły po okresie spodziewanego zysku – że zysk w okresie poprzednim zostałby osiągnięty. Jednak utrata zysku musi być przez żądającego odszkodowania udowodniona (art. 6 Kc). Wprawdzie nie w sensie wykazania co do tego pewności, ale na tyle dużego prawdopodobieństwa, że praktycznie można w świetle doświadczenia życiowego przyjąć, że utrata zysku rzeczywiście nastąpiła.

Odnośnie do niektórych zobowiązań umownych jest to niezmiernie trudne czy wręcz obiektywnie niemożliwe.

W przypadku naruszenia zakazu, o którym mowa w przykładzie, umowa powinna przewidywać karę umowną. Dochodzenie jej nie wymaga bowiem wykazania wysokości szkody. Orzecznictwo sądowe idzie przy tym często dalej, wskazując, że kara umowna należy się wierzycielowi, nawet jeśli nie poniósł on żadnej szkody. Jest ona związana z odpowiedzialnością o charakterze odszkodowawczym i stanowi surogat odszkodowania należnego z tytułu odpowiedzialności kontraktowej (wyrok SN z 22.02.2019 r., IV CSK 574/17).

Zakres korzyści ze stosowania w umowie kar umownych jest jednak zdecydowanie szerszy i znacznie wykracza poza jedynie „zamykanie drogi” do łamania zasad ustalonych przez strony.

Zastrzeżenie kary umownej

Art. 483 Kc daje podstawę do zastrzeżenia w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy. W ten sposób tworzy się zapis wprowadzający umowną, ryczałtowo określoną wysokość odszkodowania za ew. szkody.

W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na taki wypadek wysokości, bez względu na rozmiar poniesionej szkody. Nie można żądać odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary, chyba że strony postanowiły inaczej. Przepisy dopuszczają zatem odmienną regulację umowną tej kwestii.

Instytucja kary umownej stanowi zastrzeżenie umowne modyfikujące przewidziane w art. 471 Kc zasady odpowiedzialności odszkodowawczej za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Przesłanką powstania roszczenia wierzyciela o zapłatę kary umownej, o której mowa w art. 483 § 1 Kc, może być każda postać zarówno niewykonania, jak i nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego przez dłużnika (wyrok SA w Szczecinie z 31.05.2022 r., I AGa 163/21).

Kara umowna musi zostać określona konkretnie. Nie oznacza to obowiązku podawania każdorazowo w umowie jej kwoty; możliwe jest wprowadzenie obiektywnych zasad obliczania jej wysokości, jednak nie może mieć ona charakteru uznaniowego. Uzależnienie kary od bliżej nieokreślonego czynnika, jakim jest „uznanie” jednej ze stron, prowadzi do wniosku, że kara taka nie została zastrzeżona (wyrok SA w Lublinie z 1.04.2022 r., I AGa 121/21).

Kara umowna może być zastrzeżona w postaci np.:

• określonej jednej kwoty,
• swoistego systemu kar umownych – odniesienia różnej wysokości kar do różnych naruszeń,
• obniżenia należnego w ramach umowy wynagrodzenia o wskazany w niej procent z tytułu każdego naruszenia.

Kara umowna (cała czy za jednostkę czasu w wypadku zwłoki w spełnieniu świadczenia, np. za dzień) powinna być możliwa do wyliczenia już w momencie zawarcia umowy, a jej wysokość nie powinna wymagać przedstawienia dowodu. Dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej za zwłokę w wykonaniu zobowiązania w postaci określonego procentu ustalonego wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki, nawet jeżeli nie określono końcowego terminu naliczania kary umownej ani jej kwoty maksymalnej.

Nie ma przepisu ogólnego, który wprost zakazywałby zastrzegania kary umownej bez określenia maksymalnej kwoty (wyrok SA w Poznaniu z 29.06.2022 r., I AGa 205/21). To ważne stwierdzenie – w umowie nie musi być podana konkretna, ostateczna wysokość należnej kary umownej. Wystarczy przyjęcie wysokości lub sposobu jej obliczenia za jednostkę czasu (opóźnienie) bądź niewykonanie poszczególnych czynności, do których realizacji zobowiązał się zleceniobiorca.

W świetle art. 353¹ Kc swoboda umów jest ograniczona właściwościami (naturą) stosunku prawnego, przepisami ustawy oraz zasadami współżycia społecznego. Strony nie mogą zatem w umowie tak rozszerzyć odpowiedzialności dłużnika z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania ani kary umownej, że jej zakres będzie sprzeczny z istotą (naturą) odpowiedzialności dłużnika za niewykonanie zobowiązania oraz z naturą kary umownej.

Strony nie mogą więc przyjąć, że dłużnik będzie zobowiązany do zapłaty kary także wtedy, gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest spowodowane okolicznościami, za które odpowiedzialność ponosi wierzyciel. Kara umowna stanowi bowiem sankcję cywilnoprawną za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika.

Zgodnie z art. 483 i art. 484 Kc pełni ona funkcje zarówno odszkodowawczo-kompensacyjne, stymulując dłużnika do prawidłowego wykonania zobowiązania, jak i represyjne. Jej istotą jest obciążenie dłużnika obowiązkiem zapłaty określonej kwoty za niewykonanie lub nienależyte wykonanie przez niego umowy, niezależnie od tego, czy wierzyciel poniósł szkodę. Niewątpliwie sprzeczne z tak ukształtowaną przez ustawodawcę istotą (naturą) kary umownej byłoby przyjęcie obciążenia dłużnika karą umowną wtedy, gdy do niewykonania lub nienależytego wykonania umowy doszło z przyczyn obciążających wierzyciela (wyrok SA w Białymstoku z 30.11.2016 r., I ACa 491/16).

Motywacyjny walor

W przywołanym wyżej wyroku SA w Białymstoku podkreślono ważne aspekty kary umownej – funkcja odszkodowawcza (pokrycie szkody) i funkcja motywacyjna. Ten drugi walor jest często pomijany. Tymczasem może mieć istotne znaczenie szczególnie w zobowiązaniach dotyczących pracy ludzkiej i starannego działania.

Można przyjąć, że w wielu przypadkach zleceniobiorca (przy szerokim rozumieniu pojęcia „zlecenia” umowy takie są zawierane w przypadku prac o różnym stopniu skomplikowania, wymagających różnego wykształcenia, doświadczenia, umiejętności; z osobami o różnym poziomie wykształcenia, rozeznania w przepisach itp.) nie orientuje się, jaki jest zakres jego odpowiedzialności.

Ogólna odpowiedzialność za szkodę wynikającą z Kc nie przemawia do świadomości zleceniobiorcy w taki sam sposób jak konkretna, wskazana w umowie kwota: „Jeśli nie zrobisz X, to zapłacisz kwotę Y”.

Kilka kar umownych

W umowie nie musi zostać przewidziana wyłącznie jedna kara umowna (w jednej wysokości). Można określić swoisty system kar umownych, w różny sposób „wartościujących” jej poszczególne naruszenia. Może to nie tylko pozwolić na zaspokojenie roszczenia zleceniodawcy z tytułu nienależytego wykonania umowy przez zleceniobiorcę, lecz także pośrednio przymusić zleceniobiorcę do wykonywania umowy w sposób przewidziany treścią zobowiązania. Przykładowo mogą to być nieznaczne kary za niewykonanie każdej z przewidzianych umową czynności.

W powyższym przykładzie ust. 2 może określać naruszenia zobowiązań o innej wartości dla zleceniodawcy lub których naruszenie może prowadzić do powstania szczególnych zagrożeń. Może się pojawić np. odniesienie do ustanowionego w umowie zakazu konkurencji lub wykonywania zlecenia pod wpływem alkoholu czy podobnie działających środków.

Różne wysokości kar umownych mogą także pośrednio prowadzić do zwiększenia jakości wykonania pewnych usług – tych, na których (w domniemaniu) bardziej zleceniodawcy zależy, tych, w których błędy mogą go więcej kosztować – wprost albo pośrednio (wizerunkowo).

Zleceniodawca może w ten sposób zyskać efekt w postaci zwiększonej staranności działania w odniesieniu do czynności, które są obłożone wyższą karą. Zleceniobiorca, widząc wyższe ryzyko w przypadku nieprawidłowości w „droższych” czynnościach, będzie je realizował z większą starannością, by uniknąć skutków potencjalnych błędów.

Zmniejszenie kary umownej

Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej. Podobne uprawnienie przysługuje mu wówczas, gdy kara jest rażąco wygórowana.

Celem miarkowania kary umownej, czyli jej zmniejszenia, jest ochrona dłużnika ze względu na zasadę słuszności. Oceniając, czy za zastosowaniem w sprawie art. 484 § 2 Kc przemawia godny ochrony interes dłużnika (zobowiązanego do zapłaty kary umownej), sąd powinien uwzględnić ogół majątkowych i niemajątkowych interesów wierzyciela. Za właściwe kryterium oceny rażącego wygórowania kary przyjmuje się w orzecznictwie stosunek kary do odszkodowania, które należałoby się wierzycielowi na zasadach ogólnych. Jest to kryterium najbardziej uniwersalne, umożliwia bowiem zachowanie konstrukcyjnej niezależności kary umownej od wysokości poniesionej szkody, a ponadto pozwala na uwzględnienie okoliczności mających decydujący wpływ na wysokość odszkodowania. Z kolei w ramach naruszonego interesu niemajątkowego wierzyciela bierze się pod uwagę rodzaj i stopień uchybień dłużnika, jego gospodarcze położenie, stopień winy dłużnika, przyczyny opóźnienia, utratę zaufania klientów (wyrok SA w Warszawie z 22.09.2022 r., V ACa 109/22).

Zakaz konkurencji

Niekiedy kary umowne są zastrzegane celem powstrzymania się zleceniobiorcy od podjęcia pewnych działań. Tak jest przykładowo w przypadku wprowadzenia do umowy zakazu podejmowania działalności konkurencyjnej. Warto wówczas określić konkretną kwotę zarówno za naruszenie zakazu, jak i za jego powielanie w czasie (np. za każdy rozpoczęty miesiąc prowadzenia działalności konkurencyjnej). Może to być istotne, biorąc pod uwagę częste sytuacje ciągłego naruszenia (podjęcie działalności konkurencyjnej i jej prowadzenie) oraz to, po jakim czasie zleceniodawca dowiaduje się o istnieniu naruszenia i może zareagować.