Jak utrzymać płynność finansową

Stopniowe wyhamowanie rozwoju gospodarczego (recesja) w parze z niespokojnymi czasami, jakie nastały na skutek pandemii koronawirusa, stawiają ogromne wyzwania przed przedsiębiorstwami. Przypominają m.in. o znaczeniu tych finansowych aspektów działalności, które zapewniają jej niezakłócone prowadzenie.

W okresie niedawnego, szybkiego wzrostu gospodarczego uwaga zarządzających była skierowana na zwiększenie sprzedaży i usług własnej produkcji lub towarów obcej produkcji oraz zapewnienie rentowności.

Obecnie, gdy nastąpiło przymusowe ograniczenie wielu aktywności przy jednoczesnym wzroście sprzedaży internetowej, głównym celem wielu przedsiębiorstw zaczyna być przetrwanie i stopniowa odbudowa poprzedniej działalności, a to z kolei zależy od utrzymania bieżącej wypłacalności.

Co to jest płynność finansowa

Płynność finansowa oznacza posiadanie wystarczających środków pieniężnych na pokrywanie w terminie – z wpływów – wydatków pieniężnych służących spłacie zobowiązań. Jest wynikiem umiejętnego, wzajemnego dopasowania i zbilansowania wpływów oraz wydatków przedsiębiorstwa (przepływów pieniężnych), spowodowanych decyzjami i działaniami w sferze operacyjnej, inwestycyjnej i finansowej. W podręcznikach płynność finansowa jest zazwyczaj definiowana jako zdolność przedsiębiorstwa do terminowego wywiązywania się z zobowiązań finansowych. Dzięki tej zdolności dotrzymywane są terminy zapłaty wszystkich zobowiązań przy zachowaniu pewnej rezerwy własnych lub – bez trudności dostępnych – obcych środków finansowych.

Płynność finansowa, szczególnie w krótkim okresie, jest w dużym stopniu zależna od działań i decyzji podejmowanych przez kadrę finansowo-księgową zajmującą się bilansowaniem przepływów pieniężnych.

W długim okresie płynność finansowa zależy od rentowności przedsiębiorstwa oraz właściwego ukształtowania struktury aktywów i źródeł ich finansowania. Dobrą płynność zapewnia posiadanie długoterminowych kapitałów (głównie własnych) do finansowania majątku trwałego oraz długoterminowych lokat w innego rodzaju aktywa. Z tego typu źródeł powinna zostać sfinansowana także pewna część majątku obrotowego netto (zapasy, należności, zobowiązania) wymaganego do zachowania ciągłości działalności. Pozostałe składniki majątkowe znajdujące się w obrocie mogą być finansowane krótkoterminowymi zobowiązaniami wobec dostawców oraz doraźnymi kredytami bankowymi (o ile przedsiębiorstwo – zdaniem banku – ma zdolność spłaty kredytów).

Jednym z podstawowych źródeł wzrostu kapitału długoterminowego są zyski zatrzymane w przedsiębiorstwie. Także wtedy, gdy są przeznaczone na dywidendę, a więc wypłatę właścicielom, przez okres ich powstawania i w I półroczu, do momentu zatwierdzenia sprawozdania finansowego i podziału zysku, pozostają w przedsiębiorstwie i mogą być wykorzystane na jego potrzeby. Zwraca to zarazem uwagę na powiązanie rentowności i płynności.

W perspektywie długoterminowej oba te warunki niezakłóconej działalności są ze sobą zbieżne. Odpowiednia rentowność jest źródłem długoterminowego finansowania, dobra płynność sprzyja zaś rozwojowi, a terminowo spłacane zobowiązania przekładają się na reputację przedsiębiorstwa jako solidnego, godnego zaufania partnera biznesowego. Z tego powodu znaczącym zagrożeniem dla utrzymania długoterminowo płynności jest utrata rentowności, szczególnie jeżeli ma charakter trwały. Powoduje bowiem kurczenie się kapitałów własnych, a przy braku reakcji w formie redukcji majątku długotrwale zaangażowanego i obniżki kosztów wywołuje problemy z wypłacalnością. Kłopoty te w pewnym stopniu łagodzą wpływające na rentowność, ale niewymagające wydatkowania środków pieniężnych koszty niepieniężne, jak amortyzacja, odpisy aktualizujące czy rezerwy.

W perspektywie krótkoterminowej te dwa ważne czynniki sytuacji finansowej przedsiębiorstwa mogą wywoływać konflikty. Zwiększanie rezerw środków pieniężnych w celu zapewnienia lepszej płynności powoduje mniejszy strumień zysków z potencjalnego zaangażowania tych środków w zapasy i należności. I odwrotnie, duże i bardzo rentowne transakcje często wymagają zwiększenia zaangażowania kapitałów wobec konieczności finansowania produkcji niezakończonej, odbiorców, a niekiedy także zakupów środków trwałych, wartości niematerialnych i prawnych czy też udziałów, co pochłania rezerwy środków pieniężnych, obniżając poziom płynności. Zagrożeniem dla płynności bywa także duża nieregularność sprzedaży, powodująca nierównomierne rozłożenie wpływów w czasie. Może być ona wynikiem zarówno specyfiki działalności operacyjnej (np. sezonowość, wytwarzanie wyrobów o długim cyklu produkcji na niepowtarzalne zamówienia nabywców), jak i przejściowych trudności rynkowych (spadek sprzedaży).

W krótkim okresie zagrożenie stanowi niewypłacalność, w dłuższej – deficytowość działalności.

Potwierdzają to postanowienia Prawa upadłościowego[1], w myśl którego upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny, tzn. utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Dłużnika uważa się za niewypłacalnego, jeżeli:

• opóźnienie w wykonywaniu zobowiązań pieniężnych przekracza 3 mies.,
• nadwyżka zobowiązań pieniężnych nad wartością jego majątku (czyli strata) utrzymuje się dłużej niż przez 24 mies.

Mierniki płynności

Rozpatrywanie płynności finansowej w długim i krótkim okresie wpływa na sposób jej pomiaru. Przy tradycyjnym podejściu jest przedstawiana w postaci wskaźników obliczanych na podstawie danych bilansu. Do najpopularniejszych wskaźników płynności finansowej należą wskaźniki: płynności bieżącej (1. stopnia), płynności szybkiej (2. stopnia) oraz płynności natychmiastowej (3. stopnia). Są one relacją wybranej grupy krótkoterminowych aktywów przedsiębiorstwa do kwoty jego krótkoterminowych zobowiązań, która odzwierciedla przedstawioną powyżej logikę płynności finansowej na dzień bilansowy.

Płynność długoterminową, a więc w skali roku lub dłuższego okresu, najlepiej charakteryzuje wskaźnik płynności bieżącej. Jest on obliczany jako relacja sumy aktywów obrotowych do sumy zobowiązań krótkoterminowych na dzień bilansowy[2]. Płynność uznaje się za zachowaną, jeżeli wartość wskaźnika jest wyższa od jedności (1). Wartość wskaźnika odzwierciedla strategię utrzymania płynności finansowej przyjętą przez przedsiębiorstwo lub wymuszoną na nim sytuacją rynkową. Im wyższa wartość wskaźnika płynności bieżącej, tym wyższy poziom zaangażowania kapitału stałego (kapitał własny i rezerwy) w aktywa netto i tym bezpieczniejsza sytuacja w odniesieniu do długoterminowej wypłacalności.

Wartość bliższa jedności (±) wskazuje na przyjęcie strategii agresywnej i podjęcie ryzyka konieczności sprostania problemom z terminową spłatą zobowiązań. Wartość nieco wyższa od jedności sugeruje strategię umiarkowaną i utrzymywanie pewnych rezerw środków pieniężnych służących zapewnieniu terminowej spłaty zobowiązań. Wysoka wartość wskaźnika świadczy o realizacji bardzo zachowawczej (konserwatywnej) strategii i tworzenia nadmiernych rezerw środków pieniężnych, które mogłyby być potencjalnie zainwestowane w rozwój przedsiębiorstwa lub w przynoszące zyski lokaty.

Pomiar płynności w krótkim okresie, np. kwartału, następuje za pomocą wskaźnika szybkiej płynności. Jest on relacją aktywów obrotowych z wyjątkiem zapasów i rozliczeń międzyokresowych do zobowiązań krótkoterminowych. Wskaźnik ten informuje o stopniu, w jakim „upłynnienie” krótkoterminowych aktywów o charakterze nierzeczowym wystarczy na pokrycie wymagalnych w skali roku zobowiązań. Rekomendowana wartość wskaźnika szybkiej płynności także jest równa jedności (1). Odpowiada to sytuacji, gdy całość krótkoterminowych należności, lokat i środków pieniężnych wystarczy na pokrycie całości krótkoterminowych zobowiązań. Podobnie jak w przypadku innych wskaźników płynności, również wskaźnik szybkiej płynności powinien oscylować wokół jedności bez nadmiernych odchyleń w górę lub w dół.

Analogiczne zalecenie dotyczy rekomendowanej wartości wskaźnika płynności natychmiastowej. Ustala się go jako relację inwestycji krótkoterminowych do zobowiązań krótkoterminowych. Powinien oscylować wokół wartości odpowiadającej przyjętemu poziomowi utrzymywanych i dostępnych natychmiastowo środków pieniężnych. Wartość wskaźnika na poziomie 0,04 odpowiada inwestycjom krótkoterminowym w wysokości 4% wartości zobowiązań krótkoterminowych. Zbyt wysoka wartość wskaźnika jest objawem konserwatywnej polityki płynności, zbyt mała może być sygnałem ryzyka niedotrzymywania terminów najbliższych płatności wymaganych regulacjami prawnymi i zawartymi umowami.

Brak płynności zagrożeniem dla działalności

Sposób pomiaru płynności finansowej odpowiada specyfice finansowej strony działalności przedsiębiorstw. Płynność finansowa nie podlega maksymalizacji czy minimalizacji, ale wymaga utrzymywania na założonym poziomie drogą nieustanego dążenia do dobrej synchronizacji w czasie wpływów i wydatków. To z kolei wymaga podejmowania kompromisowych decyzji, uwzględniających wiele innych ważnych czynników efektywności, takich jak pozycja konkurencyjna, wpływ na rentowność, stabilność czy tempo rozwoju. Wyzwanie to jest szczególnie trudne, gdy sytuacja jest niestabilna lub wręcz nastąpiło załamanie wpływów, powodując szybkie wyczerpywanie się posiadanych rezerw środków pieniężnych i ich brak na terminową spłatę zobowiązań.

Obrazowo płynność finansową przedsiębiorstwa można porównać do dobrze naoliwionego mechanizmu. Jest ona niezbędna do zachowania ciągłości działania mechanizmu. Brak płynności, objawiający się zaleganiem z zapłatą, szybko powoduje dodatkowe koszty w postaci sankcji nakładanych przez partnerów biznesowych oraz różne instytucje. Mogą one przyjmować formę jawną (np. odsetek za zwłokę) albo ukrytą (np. podwyższenia cen uwzględniającego ryzyko niewypłacalności, cofnięcia kredytu kupieckiego lub bankowego) do zaprzestania współpracy włącznie. Trudności wywołane brakiem płynności bardzo szybko zamykają drogę do pozyskania nowych źródeł finansowania, co jeszcze bardziej utrudnia przezwyciężenie kłopotów finansowych.

Badania praktyki gospodarczej pozwalają na wskazanie pewnych typowych modeli utraty płynności. Jeden z nich szczególnie dobrze pasuje do obecnej sytuacji. Zgodnie z nim przedsiębiorstwa w okresie dobrej koniunktury gospodarczej, zakładając kontynuację działalności, inwestują w aktywa długoterminowe, często wykorzystując dźwignię finansową w formie zadłużenia. Załamanie dobrej sytuacji rynkowej zastaje je z wysokim zaangażowaniem w inwestycje kapitału stałego, znacznym zadłużeniem i spadającymi przychodami, utrudniającymi spłatę zadłużenia. Brak odpowiednich reakcji na tym początkowym etapie powoduje wzrost trudności w utrzymaniu płynności.

Niespłacone zobowiązania lub obsługa nowych, droższych źródeł finansowania stają się kolejnym powodem wzrostu kosztów i obniżenia przepływów pieniężnych netto z działalności operacyjnej, które mogłyby pomóc w poprawie płynności. Ostatni etap modelowej drogi do upadku to zaciskająca się pętla zadłużenia na skutek bierności i braku radykalnych działań restukturyzacyjnych w sferze operacyjnej i inwestycyjnej, co trwa aż do momentu, gdy cierpliwość wierzycieli się skończy.

Spełnieniu się tego scenariusza mogą zapobiec jedynie szybkie, systematyczne i dostosowane do skali problemu reakcje zarządzających. Utrzymanie płynności jest w takiej sytuacji nie tyle celem samym w sobie, co warunkiem przetrwania i możliwości powrotu na ścieżkę rozwoju w przyszłości. Bieżące zachowanie płynności wymaga jednak – jak już wspomniano – poświęceń. Pozbycie się części składników majątku, poprawiające długoterminową płynność, może oznaczać trudniejszy powrót do wzrostu w przyszłości. Zaostrzenie stosowanej wobec odbiorców polityki kredytu handlowego ograniczające należności może mieć negatywne skutki dla wysokości przychodów i utrzymania dotychczasowego zakresu działalności. Jednak wszystkie te działania wybiórczo i mądrze podejmowane powinny doprowadzić do utrzymania zakładanego poziomu płynności przy jak najmniejszych negatywnych skutkach dla pozostałych sfer działalności. Pogląd o konieczności podejmowania tego typu trudnych decyzji znajduje odzwierciedlenie w opiniach ekspertów ekonomicznych, że „kryzys to nie jest czas na oszczędzanie”.

Elementy kształtowania płynności

Płynność finansowa jest wypadkową funkcjonowania wszystkich sfer działalności przedsiębiorstwa: operacyjnej, inwestycyjnej i finansowej. Dlatego kształtowanie płynności wymaga uwzględnienia wielu czynników i ściśle zależy od dynamiki działania i sytuacji przedsiębiorstwa. Utrzymanie płynności finansowej przez dłuższy czas, zwłaszcza w dobie kryzysu rynkowego, wymaga wielu działań, niezwiązanych bezpośrednio z bilansowaniem przepływów pieniężnych. W przypadku załamania lub radykalnej zmiany struktury popytu zachowanie rezerw środków pieniężnych ułatwiających odzyskanie równowagi jest możliwe m.in. dzięki takim działaniom doraźnym, jak:

• selektywne zbycie aktywów trwałych o małym stopniu lub nikłych perspektywach wykorzystania,
• okresowe wstrzymanie się z podejmowaniem nowych inwestycji,
• zmniejszenie wielkości zapasów odpowiednio do spadku przychodów (cykle rotacji zapasów zapewniające ciągłość działalności mogą pozostać bez zmian),
• przegląd zaległych należności i wzmożenie zabiegów prowadzących do ich spłaty,
• zmiana struktury inwestycji finansowych na rzecz inwestycji szybciej zbywalnych,
• redukcja kosztów, które obecnie nie tworzą wartości dla klientów,
• zwiększenie elastyczności dostępu do zasobów (zmiana struktury kosztów w kierunku zwiększenia udziału kosztów zmiennych – outsourcing).

Te w miarę szybkie działania tworzą potencjał dla uzyskania płynności. Jej osiągnięcie uwarunkowane jest jednak ciągłym dążeniem do utrzymania nadwyżki wpływów nad wydatkami z działalności operacyjnej oraz dbałością o bieżące zbilansowanie nadwyżki z pozostałymi wpływami i wydatkami. Ta pierwsza grupa działań leży w kompetencjach zarządzających. W okresie przejściowym może to oznaczać potrzebę przejścia w przedsiębiorstwie z kształtowania rentowności na zapewnienie nadwyżki wpływów. Jest ona ustalana jako różnica przychodów oraz kosztów o charakterze pieniężnym (w kosztach nie są zatem uwzględniane koszty niepieniężne). Dla zapewnienia płynności przy niższej rentowności ważne jest, by w dłuższym okresie została zachowana nadwyżka wpływów nad wydatkami.

W przypadku krótkoterminowego kształtowania płynności przedmiotem zainteresowania decydentów są składniki kapitału obrotowego netto[3]. Przy danym poziomie zaangażowania środków w ten rodzaj kapitału bieżące kształtowanie płynności polega na zapewnieniu utrzymania stanu środków pieniężnych na poziomie uznanym za nieodzowną rezerwę. Zmniejszanie wielkości zapasów i należności, a także zwiększanie wysokości zobowiązań bieżących jest sposobem na zwiększenie stanu środków pieniężnych. Powstające przejściowo ew. nadwyżki i niedobory środków pieniężnych mogą być niwelowane zakładanymi lub rozwiązywanymi krótkoterminowymi lokatami pieniężnymi. Im szybciej dostępne są lokowane środki, tym większe zabezpieczanie przyszłych płatności, ale też niższe korzyści finansowe. Sztuka polega zatem na właściwym doborze terminów zapłaty, zapewniających uregulowanie na czas wszystkich wydatków przy zachowaniu stałej kwoty rezerw środków pieniężnych.

Kształtowanie krótkoterminowej płynności wymaga dynamicznego podejścia: uwzględnienia ryzyka, jakie wiąże się z wpływami, aktywnego oddziaływania na terminy wydatków i reagowania na zagrożenia, przy jednoczesnym wykorzystaniu dostępnych rezerw środków pieniężnych.

Rachunek przepływów pieniężnych

Sprawozdaniem finansowym, które kieruje uwagę zarządzających na płynność finansową, jest rachunek przepływów pieniężnych, sporządzany przez stosunkowo nieliczną grupę dużych przedsiębiorstw podlegających obowiązkowi badania ich sprawozdań finansowych przez biegłych rewidentów. Prezentuje ono w kasowym ujęciu (wpływy, wydatki) działalność przedsiębiorstwa, informując o głównych źródłach pozyskania środków pieniężnych oraz kierunkach (celach) ich wydatkowania. Wartość informacyjną sprawozdania zwiększa przyjęty w nim podział przepływów na trzy zasadnicze sfery działalności: operacyjną, inwestycyjną i finansową. Analiza przepływów pieniężnych w przekroju tych trzech sfer działalności dostarcza dodatkowych informacji wskazujących, co kształtuje płynność.

W praktyce gospodarczej rachunek przepływów pieniężnych jest sporządzany według jednej z dwóch metod. Pierwsza, określana jako pośrednia, wykorzystuje relacje matematyczne wynikające z równania bilansowego. Zmiana stanu środków pieniężnych jest obliczana jako wypadkowa zmiany stanu wszystkich pozostałych pozycji bilansowych. Źródłem przepływów są zmniejszenia pozostałych pozycji aktywów oraz zwiększenia wartości pasywów (w tym składników wyniku finansowego). Wykorzystanie środków jest natomiast efektem zwiększania wartości aktywów oraz zmniejszenia pozycji pasywów.

Takie uproszczone podejście do pomiaru przepływów pieniężnych dobrze sprawdza się w celach sprawozdawczych, ale nie daje poglądu na wielkość wpływów ze sprzedaży i wydatków na zakupy dostaw, usług, na wynagrodzenia czy na podatki i podobne.

Dla celów zarządzania bardziej przydatną informację o przepływach środków pieniężnych zapewnia sprawozdanie sporządzone metodą bezpośrednią. Polega ona na zestawieniu poszczególnych tytułów faktycznych wpływów i wydatków środków pieniężnych „przepływających” przez przedsiębiorstwo w danym okresie, zarejestrowanych na odpowiadających im kontach (rachunki bankowe, kasa, inwestycje krótkoterminowe). Stosuje się zatem wzór:

stan początkowy środków pieniężnych + wpływy – wydatki = stan końcowy środków pieniężnych.

Źródłem wpływów są głównie zapłaty klientów za zakupione przez nich produkty i towary, kwoty uzyskane ze sprzedaży aktywów trwałych lub otrzymania pożyczek, kredytów bankowych bądź wpłat na kapitał. Wydatki stanowią natomiast głównie wypłaty wynagrodzeń, zapłata za zakupione towary, materiały i usługi, składki ZUS i podatki, zapłata za zakupione inwestycje rzeczowe i finansowe, spłata zaciągniętych wcześniej długów oraz wypłaty na rzecz właścicieli. Sprawozdanie stanowi zatem wierne odzwierciedlenie „kasowego” ujęcia działalności przedsiębiorstwa z wydzieleniem wpływów i wydatków działalności operacyjnej, inwestycyjnej i finansowej.

Zarządcze walory rachunku przepływów pieniężnych sporządzonego metodą bezpośrednią wynikają z możliwości jednoznacznego przypisania wykazanych kwot do określonych grup transakcji. Takie podejście zwraca uwagę, czy przychody ze sprzedaży produktów i towarów mają pokrycie we wpłatach nabywców; jakie środki wydatkowano na wynagrodzenia oraz zakupy na rzecz działalności operacyjnej i inwestycyjnej; ile zaś wynoszą zobowiązania z tych tytułów, które spowodują konieczność wydatków; jak wykorzystano przejściowe źródła finansowania, które po chwilowej uldze w postaci wpływów będą wymagały zwrotu środków powiększonych o odsetki.

Rachunek przepływów pieniężnych, sporządzony jako zestawienie wpływów (z wykazaniem ich źródeł) oraz wydatków (ze wskazaniem celów ich poniesienia), bardzo dobrze oddaje złożone wyzwania, jakie wiążą się z bieżącym kształtowaniem płynności finansowej przedsiębiorstwa.

Regularnie sporządzany sprawozdawczy rachunek przepływów pieniężnych ma znaczenie zarządcze przede wszystkim jako źródło dodatkowych informacji wzbogacających tematykę analiz retrospektywnych, a więc i przeszłości. Rozszerza zakres i perspektywę oceny sytuacji finansowej przedsiębiorstwa oraz ułatwia rozpoznanie głównych kierunków zmian. Ponadto w konfrontacji z danymi rachunku zysków i strat ujawnia zastosowane zabiegi księgowe o charakterze niepieniężnym, związane z korektami wartości i wzrostem stanu aktywów. Zorientowanie na przeszłość sprawia, że to rozbudowane sprawozdanie niewiele wnosi do bieżącego zarządzania. Zawarte w nim informacje stanowią jedynie przedmiot refleksji w myśleniu o przyszłości – są przyczynkiem do planowania wpływów i wydatków. Podobieństwo zarządczych planów do przeszłych przepływów pieniężnych jest tym mniejsze, im bardziej dynamiczne są warunki oraz zakres zmian działalności.

Rachunek planowanych i rzeczywistych przepływów pieniężnych

Przydatność rachunku przepływów pieniężnych do bieżącego kształtowania i monitorowania płynności finansowej zależy od zakresu informacji w nim zawartych. Rachunek powinien być zorientowany krótkoterminowo, łącząc informacje o najnowszych danych rzeczywistych z prognozą najbliższej przyszłości. Dane o wpływach i wydatkach działalności operacyjnej, inwestycyjnej i finansowej mogą być przy tym łączone w grupy transakcji dobrze odzwierciedlające specyfikę działalności i obecną sytuację przedsiębiorstwa, tj. główne źródła i kierunki przepływu środków pieniężnych oraz ich zróżnicowanie.

Wypracowanie indywidualnego, dostosowanego do potrzeb przedsiębiorstwa układu wpływów i wydatków ułatwia wnioskowanie i analizę przepływów pieniężnych, a przede wszystkim tworzenie realistycznej prognozy, także mającej sygnalizować zagrożenia dla terminowego regulowania zobowiązań. Może to następować stopniowo, aż do uzyskania zadowalającego użytkowników zestawu informacji o płynności.

Poniżej przedstawiono propozycję postaci (wzoru) rachunku przepływów pieniężnych służącego do bieżącego kształtowania płynności. Może on stanowić punkt wyjścia i inspirację do nadania temu rachunkowi zindywidualizowanej postaci (układu) dostosowanej do specyfiki danego przedsiębiorstwa, zarówno dużego, jak i małego.

Zgodnie z klasycznym ujęciem w zaproponowanej postaci rachunku wpływy i wydatki zostały podzielone na: operacyjne, inwestycyjne i finansowe. W większości przedsiębiorstw najważniejszym źródłem wpływów pieniężnych i wydatków jest działalność operacyjna. Z tego powodu w proponowanym wzorze najbardziej rozbudowana jest ta część rachunku. Wzór został opracowany z myślą o bieżącej analizie oraz planowaniu wpływów i wydatków pieniężnych. To założenie wpłynęło na dobór okresu analizy – rachunek obejmuje dane za 3 mies. Z uwagi na możliwe opóźnienia w dostępie do danych za ostatni miesiąc oraz nierównomierne rozłożenie wpływów i wydatków w miesiącu dodatkowo wprowadzono uszczegółowienie planów w postaci danych miesięcznych w podziale na dekady (10 dni).

Planowanie wpływów i wydatków na kolejny miesiąc można przeprowadzić już w 3. dekadzie bieżącego miesiąca. W ten sposób rzeczywiste dane za poprzedni miesiąc oraz dwie pierwsze dekady bieżącego miesiąca są punktem wyjścia planowania przepływów na kolejny miesiąc. Takie porównanie pozwala na dostrzeżenie krótkoterminowej nierównowagi i sprzyja lepszej jakości planowania przepływów pieniężnych wobec jego powiązania z bieżącą sytuacją finansową. W razie potrzeby plany te można korygować częściej, aktualizując co dekadę dane rzeczywiste, a przy okazji weryfikując wykonalność planów na kolejne dekady.

W tabeli przedstawiono zaproponowany układ rachunku, wypełniony przykładowymi danymi o przepływach pieniężnych.

W części dotyczącej działalności operacyjnej wpływy podzielono na trzy źródła: sprzedaż gotówkowa, spłata należności z tytułu wcześniejszej sprzedaży oraz pozostałe wpływy operacyjne, wszystkie wyrażone w kwotach brutto (z VAT). Wydatki operacyjne z kolei podzielono na pozycje związane z: zakupami gotówkowymi, wynagrodzeniami netto, płatnościami z tytułów publicznoprawnych (w tym VAT, ZUS, CIT i PIT), spłatą bieżących zobowiązań z tytułu dostaw i usług oraz innymi wydatkami operacyjnymi. Przyjęta kolejność pozycji odpowiada kolejności pilności lub wymagalności. Sprzedaż i zakupy gotówkowe wywołują natychmiastowe konsekwencje pieniężne. Następnie podano wpływy i wydatki pilne (m.in. podatki, wynagrodzenia), a na końcu – należności i zobowiązania dające się stosunkowo najbardziej elastycznie regulować. Szczególnie ta ostatnia pozycja jest na etapie planowania ustalana jako kompromis między wymagalnością określonych płatności a możliwościami finansowymi ich uiszczenia w danym miesiącu.

Części dotyczące działalności inwestycyjnej i finansowej zawierają bardziej scalone grupy wpływów i wydatków. Przepływy działalności inwestycyjnej podzielono na dotyczące trwałych i obrotowych aktywów finansowych (niekiedy łatwiej zbywalnych) oraz trwałych aktywów rzeczowych, obejmujących przepływy z transakcji dotyczących środków trwałych, inwestycji w nieruchomości oraz wartości niematerialnych i prawnych. Przepływy finansowe podzielono według podobnej zasady na pochodzące z: kredytów i pożyczek, innych źródeł obcego finansowania, w tym wpływów od właścicieli i wydatków na ich rzecz. Jako osobną pozycję wykazano wydatki na obsługę kosztów wykorzystania wszystkich tych źródeł.

Każdy rodzaj działalności podsumowuje informacja o jej przepływach pieniężnych netto. Suma tych trzech kwot wskazuje na łączne przepływy pieniężne netto. Stan początkowy środków pieniężnych na rachunku bankowym, w kasie, ulokowanych w szybko spieniężalne instrumenty finansowe, skorygowany o łączne przepływy pieniężne netto, stanowi stan końcowy środków pieniężnych. Z uwagi na planistyczno-monitorujący charakter na końcu rachunku przepływów zamieszczono dane o zakładanej rezerwie środków pieniężnych oraz wskaźnik jej pokrycia aktualnym stanem środków. W przypadku danych planowanych utrzymanie zakładanej rezerwy środków pieniężnych przy zakładanych wpływach wskazuje na kwotę środków, które będą mogły być wydatkowane, w tym przede wszystkim na wynagrodzenia i spłatę zobowiązań z tytułu dostaw i usług publicznoprawnych oraz obsługi zadłużenia. Ustalając wysokość rezerwy środków pieniężnych, należy uwzględnić ew. występowanie pewnej kwoty środków pieniężnych o ograniczonej możliwości dysponowania. Przykładem może być przedsiębiorstwo, które sprzedaje wyroby, usługi lub towary objęte obowiązkiem zastosowania mechanizmu podzielonej płatności. W takim przypadku część środków pieniężnych zgromadzonych na odrębnym rachunku i stanowiących rezerwę będzie można skierować wyłącznie na zapłatę VAT lub ew. innych podatników.

Okresowo do wzoru rachunku przepływów wprowadzane są dane wykonania i planowane na kolejny miesiąc. Wypracowanie przejrzystego i przydatnego przedsiębiorstwu układu (wykazu pozycji) rachunku umożliwia ustalenie danych zwiększających przydatność analiz i konkretyzujących prognozę. W bazach danych lub arkuszach kalkulacyjnych dane za kolejne okresy tworzą ciągły rachunek przepływów, który może co pewien czas podlegać retrospektywnej analizie. W dłuższej perspektywie znaczenie mają m.in. określone kombinacje przepływów pieniężnych z poszczególnych obszarów działalności. Oto kilka przykładów takiej interpretacji na podstawie danych z tabeli:

• Struktura przepływów za poprzednie miesiące wskazuje na dofinansowanie działalności środkami uzyskanymi ze sprzedaży inwestycji. Zmniejszenie wartości majątku (dodatnie przepływy pieniężne z działalności inwestycyjnej) wraz z dotychczasową rezerwą środków pieniężnych były źródłem bieżącego dofinansowania działalności operacyjnej (ujemne przepływy z działalności operacyjnej) oraz posłużyły do obsługi wcześniej wykorzystanych źródeł finansowania (ujemne przepływy z działalności finansowej). Takie, początkowo doraźne, wspomaganie płynności finansowej, a później utrzymujące się w dłuższym okresie, prowadzi do „przejadania” majątku.
• Planowana na przyszły miesiąc struktura przepływów zdaje się świadczyć o chęci zmiany sposobu zapewnienia płynności. Wobec założenia znaczącego zwiększenia kwoty wpływów ze sprzedaży przepływy pieniężne netto z działalności operacyjnej przyjmują wartość dodatnią. Własne środki pieniężne powiększone o zasilenie zaciągniętym kredytem pozwolą nie tylko obsłużyć zadłużenie i jego koszty (dodatnie przepływy z działalności finansowej) i zwiększyć stan rezerwy środków pieniężnych, ale także zainwestować nadwyżkę w odtworzenie wartości majątku.

W długim okresie dodatnia wartość przepływów środków pieniężnych netto z działalności operacyjnej jest najważniejszym źródłem finansowania odtworzenia i zwiększenia wartości majątku (ujemne przepływy pieniężne działalności inwestycyjnej), okresowo wspomaganym na przemian dodatnimi i ujemnymi przepływami pieniężnymi netto działalności finansowej. Przejściowo w okresie kryzysu i malejących wpływów z działalności operacyjnej zapotrzebowanie na jej dofinansowanie może zostać pokryte drogą sprzedaży aktywów działalności inwestycyjnej lub pozyskania innych źródeł finansowania (kredyty, pożyczki, zasilenie kapitału własnego). Zabiegi takie mają na celu przetrwanie kryzysu i restrukturyzacji działalności do czasu odzyskania dodatnich przepływów z zasadniczej działalności.

Reakcja na kłopoty z płynnością

Zastosowanie proponowanego rachunku przepływów służy głównie rozeznaniu się w obecnej sytuacji i ujawnieniu niedoborów środków pieniężnych, co pozwala na odpowiednio wczesne przemyślenie decyzji o koniecznych kompromisach przy wydatkowaniu środków i pozyskiwaniu zasileń w środki pieniężne. Są one niezbędne zwłaszcza wtedy, gdy prawidłowo zaplanowane przepływy pieniężne na kolejny miesiąc wykazują ujemny stan środków pieniężnych na koniec okresu. Wskazuje to na brak środków pieniężnych na pokrycie wszystkich zaplanowanych wydatków i niemożność realizacji części płatności. Jest to wyraźny sygnał, że przyszedł czas na podjęcie bardziej aktywnych działań dla przejściowego i/lub trwałego pozyskania brakujących środków pieniężnych.

Część działań polega na przyspieszeniu zapłaty przez odbiorców zaległych należności i negocjacji przesunięć terminów płatności obecnych i przyszłych zobowiązań z tytułu dostaw i usług. Duże znaczenie mają wtedy zaufanie i dobre relacje z dostawcami. Zaległości w zapłacie prowadzą – jak wiadomo – do zatorów płatniczych, przenoszą się bowiem bardzo szybko na kolejnych kontrahentów uczestniczących w łańcuchu dostaw. Kłopoty z płynnością jednego przedsiębiorstwa mogą zatem wywołać takie same problemy u ich dostawców, a te z kolei u następnych itd. Świadomość tych zależności jest czynnikiem skłaniającym partnerów biznesowych do wypracowania wspólnych rozwiązań możliwych do wykonania przez dłużnika i skutecznych pod względem zapłaty dla wierzyciela[5].

Na koniec warto jeszcze raz podkreślić, że utrzymanie płynności finansowej to środek do celu, jakim jest trwanie i rozwój przedsiębiorstwa. W okresie recesji i zawirowań rynkowych wywołanych m.in. pandemią koronawirusa ryzyko, jakie niesie za sobą destabilizacja działalności przedsiębiorstwa, powoduje, że od płynności zależy jego „być albo nie być” – możliwość kontynuowania działalności. Dlatego konieczne stają się bieżąca obserwacja i świadome kształtowanie wpływów oraz wydatków środków pieniężnych, aby bezpiecznie przetrwać trudniejszy okres. Trzeba zarazem pamiętać, że niedobór stojących do dyspozycji, dla pokrycia zobowiązań, środków pieniężnych nie jest przyczyną, lecz skutkiem niepowodzeń i trudności, jakie przechodzi przedsiębiorstwo. Dlatego ich usunięcie lub dostosowanie się do nowej sytuacji ma kluczowe znaczenie – „stara” normalność już nie wróci, konieczne jest rozpoznanie „nowej” normalności, a następnie, przy podjęciu działań naprawczych, dostosowanie się do jej cech i wymogów.