Fundusz inwestycyjny w spółce kapitałowej

Kto może tworzyć fundusz

Zasady jego tworzenia określa art. 15 ust. 1hb–1he updop. Fundusz mogą utworzyć podatnicy spełniający wymogi pozwalające na skorzystanie z ryczałtu od dochodów spółek kapitałowych, czyli tzw. estońskiego CIT (stąd przepisy regulujące fundusz odwołują się w wielu przypadkach do przepisów o podatku estońskim). Obu rozwiązań nie można oczywiście stosować jednocześnie. Ponadto korzystanie z estońskiego CIT (możliwe od 1.01.2021 r.) ogranicza, w latach kolejnych (po powrocie do „zwykłych” zasad opodatkowania), możliwość zaliczania odpisów na fundusz do kosztów uzyskania przychodów. Zgodnie z art. 15 ust. 1hc updop, jeżeli przed utworzeniem funduszu podatnik podlegał estońskiemu CIT, odpisy na fundusz może zaliczyć do takich kosztów nie wcześniej niż po upływie 24 mies. od dnia zakończenia stosowania ryczałtowego podatku.

Przywilej uznawania odpisów na fundusz za koszt podatkowy nie obejmuje wszystkich podatników CIT, a jedynie spółki z o.o. oraz akcyjne. Prawo to nie przysługuje przy tym podatnikom wymienionym w art. 28k updop[1].

Aby spółka (niepodlegająca wyłączeniu określonemu w art. 28k updop) mogła zaliczyć do kosztów uzyskania przychodów odpis na fundusz, powinna spełniać warunki z art. 28j ust. 1 pkt 1–6 (są to również wymogi warunkujące skorzystanie z estońskiego CIT). Chodzi m.in. o limit przychodów, ich strukturę (pochodzenie z niektórych źródeł nie może przekroczyć 50% przychodów), wymogi dotyczące zatrudnienia pracowników, struktury udziałowej.

Powstaje pytanie o okres, w jakim warunki te powinny zostać spełnione. Art. 15 ust. 1hb updop stanowi, że podatnicy, z wyjątkiem podatników wymienionych w art. 28k, spełniający w roku podatkowym warunki określone w art. 28j ust. 1 pkt 1–6, mogą zaliczyć do kosztów uzyskania przychodów odpisy na wyodrębniony w kapitale rezerwowym fundusz utworzony na cele inwestycyjne. Wymogi powinny być zatem spełnione w roku podatkowym, w którym fundusz jest utworzony i ma zostać zaliczony do kosztów podatkowych.

Wątpliwości powstają odnośnie do wymogów określonych w art. 28j ust. 1 pkt 1 i 2 (wysokość i struktura przychodów), gdyż chodzi o wartości z poprzedniego roku podatkowego, natomiast art. 15 ust. 1hb updop stanowi o spełnieniu „w roku podatkowym warunków określonych w art. 28j ust. 1 pkt 1–6”. W mojej ocenie oznacza to spełnienie – w roku zaliczenia do kosztów podatkowych odpisu na fundusz – wymogów co do wysokości i struktury przychodów roku poprzedniego.

Dodatkowe warunki

Fundusz inwestycyjny powinien być wyodrębniony w kapitale rezerwowym. Następuje to przez odpowiedni zapis bilansowy[2]. Fundusz należy utworzyć zgodnie z zasadami tworzenia przez jednostkę funduszy bilansowych.

Art. 15 ust. 1hb pkt 1–4 updop określa dodatkowe warunki zaliczenia do kosztów podatkowych odpisów na fundusz. Fundusz powinien być tworzony z zysku osiągniętego za rok poprzedzający rok podatkowy. Kwota zysku determinuje zatem wysokość funduszu. W mojej ocenie nie może być podstawą tworzenia funduszu zysk przeznaczony do podziału (na dywidendy) oraz służący pokryciu strat z lat ubiegłych lub innym odpisom na odrębne fundusze (kapitały), a także przeznaczony na wypłatę premii.

Wobec braku odmiennego przepisu przejściowego i wejścia w życie zmian z dniem 1.01.2021 r., zysk osiągnięty za 2020 r. może stanowić podstawę utworzenia w 2021 r. funduszu zaliczanego do kosztów podatkowych.

Fundusz ma charakter „kasowy” i obejmuje wyodrębnione środki pieniężne. Aby odpis stanowił koszt podatkowy, równowartość środków pieniężnych odpowiadająca jego wartości powinna zostać wpłacona, nie później niż w dniu dokonania tego odpisu, na wyodrębniony wyłącznie w tym celu rachunek rozliczeniowy, o którym mowa w art. 49 ust. 1 pkt 1 Prawa bankowego[4], albo na rachunek członka skok.

Przepis ustanawia bardzo rygorystyczny warunek. Kwota odpisu ma być wpłacona „nie później niż w dniu dokonania tego odpisu”. Jest to wymóg idący dalej niż dotyczący np. zfśs. W myśl art. 16 ust. 1 pkt 9 updop kosztem podatkowym są odpisy i zwiększenia, które w rozumieniu przepisów o zfśs obciążają koszty działalności pracodawcy, jeżeli środki pieniężne stanowiące równowartość tych odpisów i zwiększeń zostały wpłacone na rachunek funduszu. W mojej ocenie „spóźnienie się” z wpłatą na rachunek funduszu inwestycyjnego powoduje utratę przywileju podatkowego – nawet w razie późniejszego, faktycznego zasilenia rachunku tego funduszu.

Kolejnym warunkiem jest, by środki pieniężne zasilające fundusz nie pochodziły z pożyczki (kredytu), dotacji, subwencji, dopłat ani innych form wsparcia finansowego. Należy zatem zadbać, aby strumień pieniężny kierowany na rachunek funduszu pochodził z „własnych” zasobów pieniężnych. Nie ma oczywiście przeszkód, aby spółka tworząca fundusz finansowała inne obszary swojej działalności np. przez kredyty.

Cele inwestycyjne

W myśl art. 15 ust. 1hb updop fundusz jest przeznaczony na sfinansowanie celów inwestycyjnych wymienionych w art. 28g ust. 1 i 2 updop (odnoszącym się do estońskiego CIT). Sfinansowanie z funduszu innych wydatków – nawet o charakterze inwestycyjnym – nie uprawnia do skorzystania z opisywanego przywileju i wiąże się z negatywnymi konsekwencjami (zob. dalej). Decydując się na utworzenie funduszu, podatnik powinien mieć świadomość przyszłych ograniczeń co do swobody dysponowania zgromadzonymi w nim środkami.

Art. 28g ust. 1 updop stanowi o poniesieniu nakładów na cele inwestycyjne w wysokości większej o:

1) 15%, jednak nie mniejszej niż 20 000 zł – w okresie dwóch kolejno następujących po sobie lat podatkowych opodatkowania ryczałtem, albo

2) 33%, jednak nie mniejszej niż 50 000 zł – w okresie 4 lat podatkowych, o którym mowa w art. 28f ust. 1 lub 2, w stosunku do ustalonej na ostatni dzień roku podatkowego poprzedzającego odpowiednio 2- albo 4-letni okres opodatkowania ryczałtem wartości początkowej środków trwałych zaliczonych do grupy 3–8 Klasyfikacji, z wyłączeniem samochodów osobowych, środków transportu lotniczego, taboru pływającego oraz innych składników majątku służących głównie celom osobistym udziałowców albo akcjonariuszy lub członków ich rodzin.

Powołana regulacja (odnosząca się do okresów kilkuletnich) odpowiada specyfice podatku estońskiego (rozliczanego również w okresach kilkuletnich). Powstaje pytanie, czy w przypadku podatników, którzy utworzyli fundusz, art. 28g ust. 1 jest stosowany w całości (m.in. w zakresie minimalnej wysokości wpłat), czy też jedynie w zakresie rodzaju wydatków, które mogą być finansowane z funduszu.

Moim zdaniem, skoro art. 15 ust. 1hb odwołuje się do art. 28g ust. 1, stanowiąc o „celach inwestycyjnych, o których mowa w art. 28g ust. 1 i 2”, prawidłowa jest ta druga teza – fundusz powinien posłużyć zakupom środków trwałych zaliczonych do grupy 3–8 KŚT, z wyłączeniem samochodów osobowych, środków transportu lotniczego, taboru pływającego oraz innych składników majątku służących głównie celom osobistym udziałowców albo akcjonariuszy lub członków ich rodzin.

Art. 28g ust. 2 updop definiuje zaś „nakłady na cele inwestycyjne” jako faktycznie poniesione w roku podatkowym:

1) wydatki na nabycie fabrycznie nowych środków trwałych lub wytworzenie środków trwałych, o których mowa w ust. 1,

2) opłaty ustalone w umowie zgodnie z art. 3 ust. 4 lub 6 uor[5], z wyłączeniem umowy leasingu operacyjnego, w części stanowiącej spłatę wartości początkowej środków trwałych, o których mowa w ust. 1.

Innego rodzaju wydatki nie mogą być finansowane z funduszu (np. na nabycie używanych środków trwałych czy wartości niematerialnych i prawnych, nabycie bądź wytworzenie środków trwałych (nowych) innych niż zaliczane do grupy 3–8 KŚT, zakup samochodów osobowych, inwestycje w obce środki trwałe, ulepszenia środków trwałych).

Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy zapis „na nabycie” oznacza jedynie cel wydatkowania środków (obejmując również zaliczki uiszczone na ww. cele), czy też w wymaganym okresie wydatkowania (zob. dalej) powinno także nastąpić nabycie przez spółkę własności środków trwałych (ze względów ostrożnościowych przychylałbym się do drugiego poglądu).

Przepis nie określa wprost, czy z funduszu mogą być ponoszone wydatki na nabycie środków trwałych w kwocie netto, czy też brutto (zawierające VAT). Przyjęcie cywilnoprawnego rozumienie pojęcia „wydatki na nabycie” oznaczałoby, że obejmuje ono również część ceny, na którą składa się VAT. Wydaje się jednak, że pojęciu temu należy nadać specyficzne, „podatkowe” znaczenie. Przemawia za tym wykładnia celowościowa.

Skoro podatkowe rozliczenie nakładów inwestycyjnych poprzez fundusz „zastępuje” amortyzację podatkową (przyspieszając moment potrącenia kosztu uzyskania przychodów), sam zakres tych kosztów nie powinien ulec zmianie (niezależnie od wybranego wariantu rozliczenia podatkowego). Znaczenie wyrażenia „wydatki na nabycie”, zawartego w art. 28g ust. 2, powinno być odczytywane analogicznie jak pojęcie „ceny nabycia” zdefiniowane w art. 16g ust. 3 updop. Przemawia za tym także możliwość sfinansowania nabycia środka trwałego częściowo poprzez zapłatę ceny z funduszu, a częściowo z innych źródeł (w takim przypadku nakłady inwestycyjne są poddane dwóm rygorom podatkowym – co dodatkowo uzasadnia, że ich zakres powinien być rozumiany jednolicie).

Takie podejście oznacza z jednej strony zmniejszenie wydatków ponoszonych z funduszu o kwotę (odliczanego) VAT, ale z drugiej możliwość pokrycia z funduszu kosztów dodatkowych związanych z nabyciem środka trwałego (koszty montażu, ubezpieczeń i inne wymienione w art. 16g ust. 3 updop, składające się na wartość początkową środka trwałego). Jest to jednak zagadnienie wymagające doprecyzowania w drodze interpretacji indywidualnej lub objaśnień podatkowych MF.

Ustawodawca nie określa też techniki (sposobu) płacenia ceny nabycia środka trwałego. Moim zdaniem wobec ścisłej kontroli zasilania i wydatkowania środków funduszu może być z niego ponoszony tylko wydatek w kwocie netto – tj. bez odliczanego VAT, która to część ceny powinna zostać zapłacona z innych środków podatnika. Zapłata całej ceny z funduszu i następnie uzupełnienie jego środków o kwotę przypadającą na VAT rodzi ryzyko zarzutu wadliwego dysponowania środkami funduszu.

Termin wydatkowania środków

Art. 15 ust. 1hb pkt 4 updop określa termin wydatkowania środków zgromadzonych w funduszu. Jeśli fundusz tworzony jest przez kolejne lata – wydatkowanie środków należy badać zgodnie z zasadą FIFO[6]. Regułą jest, że zgromadzone w roku podatkowym środki funduszu powinny zostać wydatkowane na cele inwestycyjne nie później niż w następnym roku podatkowym (po roku, w którym dokonano odpisu).

Od zasady wydatkowania środków w terminie do końca następnego roku istnieje wyjątek. Spółka może złożyć do właściwego naczelnika US informację o planowanych inwestycjach, wskazującą rok wydatkowania środków funduszu na te cele. W takim przypadku wydatkowanie środków powinno nastąpić nie później niż w 3. roku podatkowym następującym po roku, w którym dokonano odpisu, przy czym żaden rok podatkowy z tych 3 lat nie może być dłuższy niż 12 mies.

Przepis nie daje jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy w przypadku przedłużonego roku podatnik traci prawo do wydatkowania środków funduszu w okresie dłuższym niż rok, czy też należy przyjąć, że 3-letni okres liczy maksymalnie 36 mies. i może upływać w trakcie roku podatkowego. W uzasadnieniu do projektu ustawy nowelizującej wskazano jedynie: Jeżeli którekolwiek z tych lat będzie ustalone na okres krótszy niż 12 mies., rok ten nie powinien być brany pod uwagę dla wyliczenia pierwszego roku, w którym podatnik uprawniony będzie do rozliczania odpisów na fundusz na cele inwestycyjne.

W przypadku odpisu dokonanego w 2021 r. i roku podatkowego pokrywającego się z kalendarzowym termin wydatkowania środków może być odroczony maksymalnie do 31.12.2024 r.

Przepisy nie określają terminu ani formy złożenia informacji o planowanych inwestycjach. Zalecane jest więc złożenie jej w roku utworzenia funduszu (dla celów dowodowych powinna być zachowana forma pisemna). Niemniej, wobec braku odmiennego zapisu ustawy można – moim zdaniem – przyjąć, że informacja może być także złożona w dowolnym momencie (przed upływem bazowego, rocznego terminu wydatkowania środków).

Ponieważ przepis stanowi o „wydatkowaniu” środków, w ww. okresie niezbędne jest kasowe poniesienie kosztu, a nie tylko jego zaksięgowanie (ujęcie memoriałowe).

Sankcje za naruszenia

Art. 15 ust. 1hd updop określa sankcje za naruszenie zasad tworzenia funduszu i wadliwe wydatkowanie jego środków: Jeżeli w roku podatkowym:

1) podatnik wydatkował środki pochodzące z funduszu na cele inne niż cele inwestycyjne, o których mowa w art. 28g ust. 1 i 2, lub środki tego funduszu zostały sfinansowane, lub zwrócone podatnikowi w jakiejkolwiek formie albo

2) podatnik nie spełnił warunków, o których mowa w art. 28j ust. 1 pkt 1–6, albo

3) wydatki funduszu, o którym mowa w ust. 1hb, nie zostały wydatkowane zgodnie z ust. 1hb pkt 4,począwszy od roku następnego podatnik traci prawo do dokonywania odpisów zaliczanych do kosztów uzyskania przychodów na podstawie ust. 1hb przez okres 3 lat podatkowych, nie krócej jednak niż przez okres 36 mies.

Dodatkowym skutkiem podatkowym jest w takich przypadkach konieczność zwiększenia przychodów (zob. art. 12 ust. 1 pkt 6b–6d updop) o równowartość zaliczonych uprzednio do kosztów uzyskania przychodów kwot zgromadzonych na funduszu (w całości lub w odpowiedniej części). Wymienione przychody powstają w ostatnim dniu roku podatkowego, w którym podatnik nie spełnił warunków określonych w przepisach.

Wykazując przychód, podatnik powinien w dniu jego powstania (tj. w ostatnim dniu roku podatkowego[7]) wpłacić do US kwotę odsetek naliczonych od dnia zaliczenia do kosztów uzyskania przychodów odpisów na fundusz do dnia powstania tego przychodu, według stawki odsetek za zwłokę od zaległości podatkowych obowiązującej w dniu dokonania odpisu. Naliczoną kwotę odsetek podatnik wykazuje w zeznaniu rocznym (art. 12 ust. 1 pkt 1aa i 1ab updop).

W uzasadnieniu do projektu ustawy nowelizującej wskazano, że ww. odsetki stanowią „odrębne zobowiązanie podatkowe w podatku CIT”. Oznacza to, że nie są one kosztem uzyskania przychodów.