Data publikacji: 2020-11-06
Badanie prawidłowości prowadzenia ksiąg rachunkowych za pomocą systemu informatycznego – artykuł dyskusyjny (cz. II)
Agnieszka Baklarz
biegły rewident
Po sporządzeniu własnego opisu systemu informatycznego, w części służącej prowadzeniu ksiąg, biegły rewident konfrontuje go z opisem przyjętych przez jednostkę zasad (polityki) rachunkowości i ocenia, czy system ten odpowiada jego ustaleniom, na ile jest kompletny i aktualny, czy jest zabezpieczony przed nieuprawnionymi modyfikacjami.
Poprawność opisu zasad (polityki) rachunkowości należy sprawdzić dla każdego zidentyfikowanego elementu (podsystemu) składającego się na księgi zgodnie z art. 10 ust. 1 uor. Trzeba się liczyć z tym, że niekiedy opis będzie niepełny, spłycony lub nieaktualny.
Doświadczenie wykazuje, że pełna dokumentacja podsystemu (np. zbiorów danych, algorytmów czy funkcji) jest dostępna w samym oprogramowaniu. Kwestią dyskusyjną jest jedynie, czy oznaczenie faktu istnienia takich elementów (są to zazwyczaj informacje sformułowane w dość hermetycznym języku) wystarcza do stwierdzenia, że dokumentacja taka istnieje i została przyjęta do stosowania. Moim zdaniem tak. Wydaje się, że przepisy uor w tym zakresie nie „nadążają” za postępem technologicznym oraz rosnącą złożonością systemów informatycznych.
Wyświetlono 2% treści artykułu
Zaloguj się
Aby czytać dalej, jeśli masz wykupiony abonament
Możesz mieć dostęp do pełnej treści tego artykułu jeżeli:
masz abonament on-line
- miesiąc - 50,00
- kwartał - 120,00
- pół roku - 200,00
- rok - 290,00
⇒ Więcej informacji
Spis treści artykułu
Temat: „Audytor”
Audytor
Błędne zasady (polityka) rachunkowości – opinia biegłego rewidenta
Badając sprawozdania finansowe spółek z o.o., których udziałowcami są osoby fizyczne, ocenie poddaję m.in. przyjęte zasady (politykę) rachunkowości (i ich opis) w zestawieniu z rozwiązaniami faktycznie stosowanymi przez daną jednostkę. Z mojego doświadczenia wynika, że często dokumentacja ta znacząco odbiega od wymogów uor, w szczególności jej art. 10 ust. 1 pkt 3 i 4.
Konkretny przypadek, o który chciałbym zapytać, to badanie sprawozdania finansowego sp. z o.o. za 2019 r., której prezesowi zgłaszałem kilkakrotnie (w formie pisemnej) uwagi do dokumentacji zasad (polityki) rachunkowości, proponując konkretne rozwiązania – odnosząc je do zapisów poszczególnych artykułów uor. Nawet dopisanie przeze mnie klauzuli w Oświadczeniu kierownika badanej jednostki, składanym przed zakończeniem badania, o treści „Zobowiązuję się do dopracowania i uzupełnienia dokumentacji zasad (polityki) rachunkowości”, potwierdzonej podpisem prezesa spółki, nie dało żadnego efektu. W spółce nie powołano rady nadzorczej, a jej prezes jest jednocześnie większościowym udziałowcem.
Czy w takiej sytuacji możliwe jest wydanie opinii bez zastrzeżeń? Jak postąpić, gdy spółka stosuje co prawda dopuszczone prawem podejście, jednak w jej przypadku nie jest ono – moim zdaniem – racjonalne?
Na wstępie przypomnijmy, że kwestie związane z wyborem rodzaju wydawanej przez biegłego rewidenta opinii z badania sprawozdania finansowego (sf) w konkretnych uwarunkowaniach regulują krajowe standardy wykonywania zawodu, uchwalone przez KRBR, po zatwierdzeniu przez PANA. Stąd też, aby otrzymać wiążącą interpretację, należałoby się zwrócić do PIBR. Nie chcąc jednak pozostawiać pytania bez odpowiedzi, poniżej prezentujemy nasz pogląd w poruszonej sprawie.
Audytor
Wygórowana cena za usługi doradcze
Podczas badania spółki z o.o. sporządzającej sprawozdanie finansowe według zał. nr 5 do uor natrafiłem na umowę o świadczenie usług doradczych (doradztwo podatkowe), w której ustalono stawkę godzinową znacząco przewyższającą (ponad 3-krotnie) stawki za tego typu usługi.
Umowę zawarto w 2019 r. (rok badany przeze mnie), a na jej podstawie spółka otrzymała faktury, które zostały uregulowane. Zweryfikowałem dowody wykonania prac doradczych w ramach umowy (ekspertyzy, wymiana korespondencji e-mailowej) i potwierdzały one wykonanie prac.
Spółka nie jest jzp ani nie jest nadzorowana w sposób szczególny przez jakikolwiek urząd. Ma radę nadzorczą.
W rozmowie z prezesem zarządu poruszyłem kwestię tej umowy. Wyjaśnił, że świadomie wybrał tego doradcę, bo – jego zdaniem – jest wart swojej ceny.
Przejrzałem inne umowy o usługi niematerialne, podpisane przez spółkę w 2019 r. lub wcześniej, które obowiązywały w badanym przeze mnie okresie. Wyłącznie umowa o doradztwo podatkowe nie była oparta na stawkach rynkowych.
Czy powinienem opisać tę kwestię w sprawozdaniu z badania? A może powiadomić organy ścigania o podejrzeniu działania na szkodę spółki lub popełnieniu oszustwa?
Zgodnie z § 3 KSB 200 w brzmieniu MSB 200 – Ogólne cele niezależnego biegłego rewidenta oraz przeprowadzanie badania zgodnie z międzynarodowymi standardami badania celem badania jest zwiększenie poziomu zaufania przyszłych użytkowników do sprawozdania finansowego (sf). Osiąga się to dzięki wyrażeniu przez biegłego rewidenta opinii o tym, czy sf zostało – we wszystkich istotnych aspektach – sporządzone zgodnie z ramowymi założeniami sprawozdawczości finansowej, zaś sama opinia dotyczy tego, czy sf prezentuje rzetelnie we wszystkich istotnych aspektach lub przekazuje rzetelny i jasny obraz zgodnie z ramowymi założeniami.
Audytor
Udział biegłego rewidenta w walnym zgromadzeniu akcjonariuszy
Jestem biegłym rewidentem. Mój klient (spółka akcyjna), którego sprawozdanie finansowe (za 2019 r.) badałem po raz pierwszy, zaprosił mnie do udziału w zwyczajnym walnym zgromadzeniu akcjonariuszy, poświęconym zatwierdzaniu sprawozdań oraz podziałowi zysku.
Czy moim obowiązkiem – jako kluczowego biegłego rewidenta – jest udział w tym zgromadzeniu? Umowa o badanie nic na ten temat nie mówi. Jeżeli tak, to czy podczas referowania wyników badania na walnym zgromadzeniu mam obowiązek przedstawienia sytuacji spółki, w tym wypowiedzenia się nt. możliwości kontynuowania działalności w roku następującym po roku sprawozdawczym, na dzień bieżący, tj. daty zgromadzenia, bądź na dzień wydania sprawozdania z badania?
Przepisy prawa (Ksh, uor, uobr) nie nakładają na firmę audytorską lub działającego w jej imieniu kluczowego biegłego rewidenta obowiązku uczestniczenia w walnym zgromadzeniu właścicieli spółki, poświęconym zatwierdzeniu zbadanego sprawozdania. To, że biegli rewidenci biorą udział w walnych zgromadzeniach spółek, jest spowodowane ich funkcją – niezależnego fachowca, osoby zaufania publicznego oceniającej kondycję spółki – oraz odpowiedzialnością za sprawozdanie z badania i zawarte w nim stwierdzenia. Wynika to z utartej dobrej praktyki, gdyż właściciele chcą usłyszeć o sytuacji i działalności spółki od osoby obiektywnej, niepowiązanej, jaką jest biegły rewident (i mieć możliwość zadawać jej pytania).
Audytor
Sprawozdanie biegłego rewidenta z badania
Opracowanie zawiera odpowiedzi na najczęściej zgłaszane wątpliwości dotyczące sprawozdania biegłego rewidenta z badania sprawozdania finansowego.
Wraz z wejściem w życie 21.06.2017 r. uobr dotychczasową opinię razem z raportem z badania zastąpiło sprawozdanie z badania (szb). Sprawozdaniu temu poświęcone są przede wszystkim art. 83–87 uobr, a także – w przypadku jzp – art. 10 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 537/2014 z 16.04.2014 r. w sprawie szczegółowych wymogów dotyczących ustawowych badań sprawozdań finansowych jednostek interesu publicznego, uchylające decyzję Komisji 2005/909/WE (dalej rozporządzenie nr 537/2014). Sposób sporządzania szb określają:
Audytor
Badanie prawidłowości prowadzenia ksiąg rachunkowych za pomocą systemu informatycznego – artykuł dyskusyjny (cz. I)
Uobr nakazuje, aby biegły rewident wyraził w sprawozdaniu z badania sprawozdania finansowego opinię także o prawidłowości prowadzenia ksiąg rachunkowych badanej jednostki. Niestety, brak jest stosownego standardu wykonywania zawodu, wytycznych czy literatury fachowej, które mogłyby go wspomóc przy wykonywaniu tej powinności. Chcielibyśmy się przyczynić do zapełnienia tej luki, zamieszczając poniższe opracowanie i otwierając tym samym dyskusję nad poruszonymi w nim zagadnieniami.
Obligatoryjnym elementem sprawozdania niezależnego biegłego rewidenta z badania jest wyrażenie opinii o tym, czy:
- sprawozdanie finansowe (sf) przedstawia rzetelny i jasny obraz sytuacji majątkowej i finansowej oraz wyniku finansowego badanej jednostki, zgodnie z mającymi zastosowanie przepisami dotyczącymi rachunkowości i sprawozdawczości finansowej, a także przyjętymi zasadami (polityką) rachunkowości,
- badane sf zostało sporządzone na podstawie prawidłowo prowadzonych ksiąg rachunkowych (ksiąg) – por. art. 83 ust. 3 pkt 8, ust. 6 pkt 1 uobr.
Audytor
Zawyżona wycena nabytej należności
Podczas badania sprawozdania finansowego spółki z o.o. moją uwagę zwróciła należność, którą nabyto od innej firmy za 10% jej nominalnej wartości. W momencie zakupu należność była przeterminowana, a zawarty w niej VAT był objęty procedurą „złych długów”. Dłużnikiem jest dostawca spółki, wobec którego ma ona zobowiązanie. Na dzień bilansowy należność nie była przedawniona. Jak wyjaśnił prezes spółki, jej zamiarem jest uregulowanie zobowiązania nabytą należnością. W tym celu spółka planuje zawrzeć z dostawcą stosowną umowę o kompensacie.
Spółka wyceniła i wykazała tę należność w sprawozdaniu finansowym w kwocie nominalnej, a różnicę między ceną nabycia a wartością nominalną wykazała jako bierne rozliczenia międzyokresowe (przychody przyszłych okresów). Prezes stwierdził, że skoro zasady bilansowej wyceny należności, określone w art. 28 ust. 1 uor, przewidują ich „wycenę w kwocie wymaganej zapłaty”, jest to rozwiązanie prawidłowe. Mam wątpliwości, czy ma rację. Kwota wykazana jako przychody przyszłych okresów (bierne rozliczenia międzyokresowe) stanowi ok. 5% sumy bilansowej.
Jaką wydać opinię z badania, jeżeli spółka pozostanie przy swoim zdaniu?
Zgodnie z art. 498, art. 499 i art. 502 Kc, gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność od wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub tej samej jakości rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Potrącenia dokonuje się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Co istotne, zgodnie z Kc wierzytelność może być potrącona, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, jeszcze nie nastąpiło jej przedawnienie.
Audytor
Nieprzerwane badanie jzp wydłużone do 10 lat
Nasza firma audytorska bada również sprawozdania finansowe jzp. Zauważyłem, że ostatnio zaszła zmiana przepisów dotycząca maksymalnego okresu badania sprawozdania finansowego jzp przez tę samą firmę audytorską.
Czy zmiana ta powoduje, że jeżeli badaliśmy sprawozdania finansowe klienta będącego jzp w latach 2013–2017, to obecnie nasza firma może podpisać umowę na lata 2020 i 2021 bez konieczności „odczekania” 4 lat przerwy? Jeśli tak, to czy zmiana uobr dotyczy również okresu rotacji kluczowego biegłego rewidenta?
31.03.2020 r. została ogłoszona ustawa z tego dnia o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw[1] (dalej tarcza 1.0). Jej art. 49 uchyla art. 134 ust. 1 uobr, który brzmiał: Maksymalny czas nieprzerwanego trwania zleceń badań ustawowych (…), przeprowadzanych przez tę samą firmę audytorską lub firmę audytorską powiązaną z tą firmą audytorską lub jakiegokolwiek członka sieci działającej w państwach UE, do której należą te firmy audytorskie, nie może przekraczać 5 lat. Zmianę tę wprowadzono bez przepisów przejściowych.
Audytor
Udostępnienie dokumentacji z badania
Jestem biegłym rewidentem i prowadzę firmę audytorską. W zeszłym roku zakończyłem współpracę z jednym z klientów, spółką z o.o., której sprawozdanie finansowe za rok obrotowy równy kalendarzowemu (2019) bada już inna firma audytorska. Kluczowy biegły rewident badający obecnie spółkę z ramienia tej firmy wielokrotnie zwracał się do mnie z pytaniami na jej temat. Otrzymuję też od niego różnego rodzaju tabele i arkusze do wypełnienia danymi za okres, kiedy badałem sprawozdanie spółki.
Czy mam obowiązek udzielania dodatkowych informacji, wypełniania i przekazywania tabel itp., czy też mogę się ograniczyć do udostępnienia do wglądu dokumentacji rewizyjnej z moich badań?
Zgodnie z art. 82 uobr w przypadku zastąpienia firmy audytorskiej inną firmą audytorską, na wniosek firmy zastępującej zastępowana firma audytorska ma obowiązek udostępnienia wszelkich akt ostatniego badania. Na żądanie PANA ma obowiązek wykazać, że informacje zostały udostępnione firmie zastępującej. Natomiast Kodeks etyki zawodowych księgowych IFAC[1], stanowiący obowiązujące w Polsce zasady etyki zawodowej biegłych rewidentów, nie porusza tej kwestii.
Audytor
Konferencja on-line „Wyzwania pracy zdalnej w firmie audytorskiej”
Uczestnicy pierwszej konferencji on-line zorganizowanej przez biegłych i dla biegłych rewidentów szukali odpowiedzi na pytania, jakie rodzą zdalne badania przeprowadzane przez firmy audytorskie oraz zdalne kontrole badań ustawowych sprawozdań finansowych.
Audytor
Z działalności Polskiej Izby Biegłych Rewidentów
Od 1.04.2020 do 30.06.2020 r. KRBR[1] podjęła 63 uchwały, w tym dotyczące:
- zmiany wytycznych organizacyjno-metodycznych do obligatoryjnego doskonalenia zawodowego dla biegłych rewidentów w 2020 r.,
- zmiany uchwały w sprawie przyjęcia Regulaminu działania Krajowego Rzecznika Praw Biegłych Rewidentów oraz określenia liczby jego zastępców,
- powołania Agnieszki Rożko na Dyrektora Niepublicznej Placówki Kształcenia Ustawicznego,
- terminów i trybu organizowania egzaminów z wiedzy dla kandydatów na biegłych rewidentów,
- przyjęcia nowych procedur wpisu do rejestru biegłych rewidentów, zgodnie z wymogami art. 4 uobr, oraz przyjęcia wzorów wniosków związanych z takim wpisem lub ze zmianą danych biegłego rewidenta (druki oznaczone literą „R”).
Pytania i odpowiedzi
Świadczenie usług rewizyjnych zgodnie z krajowymi standardami wykonywania zawodu
Zauważyłem, że w wyniku zmian uobr, od 1.01.2020 r. wszystkie czynności atestacyjne, a także pokrewne – przeprowadzane zgodnie z krajowymi standardami wykonywania zawodu – mogą być świadczone wyłącznie przez firmy audytorskie.
Czy to oznacza, że:
– ich świadczenie zgodnie ze standardami innymi niż krajowe standardy wykonywania zawodu nie jest dozwolone?
– usługi, których wykonanie nie jest zastrzeżone dla biegłych rewidentów (np. kompilacja sprawozdania finansowego), nadal mogą być świadczone przez osoby nieposiadające tytułu biegłego rewidenta?
Rzeczywiście, zgodnie z art. 47 znowelizowanej uobr warunkiem wykonania przez firmy audytorskie zarówno usług pokrewnych, jak i atestacyjnych (ale innych niż badanie sprawozdania finansowego, bo ta usługa od zawsze może być wykonywana wyłącznie przez biegłego rewidenta działającego z ramienia firmy audytorskiej) jest ich świadczenie w sposób zgodny z krajowymi standardami wykonywania zawodu.
Audytor
Wybór pozycji do badania (cz. II) – metody próbkowania
Stosowanie badań wyrywkowych umożliwia wykonanie zadań, nałożonych na biegłego rewidenta, przy mniejszym nakładzie pracy, a tym samym niższym koszcie badania. W artykule przedstawiono przykłady zastosowania próbkowania metodami statystycznymi i niestatystycznymi[1].
Próbkowanie według atrybutów umożliwia określenie częstotliwości występowania nieprawidłowości w badanym zbiorze. Każde odstępstwo (odchylenie) ma taką samą wagę bez względu na wartość pieniężną transakcji, przy której powstało. Nic więc dziwnego, że jest ono szczególnie przydatne przy badaniach skuteczności kontroli, umożliwia bowiem oszacowanie wskaźnika odchyleń, jakie nastąpiły w badanym okresie, od wzorca procedury kontrolnej.
Jedną z najczęściej stosowanych odmian próbkowania według atrybutów jest metoda stałej próbki. Jak wskazuje nazwa, jej cechą charakterystyczną jest to, że raz ustalona wielkość próbki nie ulega zmianie, bez względu na liczbę ujawnionych w niej odchyleń. Metoda ta wymaga wybrania i zbadania próbki oraz oszacowania na tej podstawie przedziału (najczęściej jego górnej granicy), w jakim – z określonym poziomem pewności – znajdzie się wskaźnik odchyleń w całym zbiorze.
Audytor
17 lat funkcjonowania Krajowej Komisji Nadzoru
Z dniem 1.01.2020 r., wraz z powołaniem Polskiej Agencji Nadzoru Audytowego (PANA), zakończyła się misja KKN w zakresie nadzoru usług wykonywanych przez biegłych rewidentów.
Poniższy artykuł podsumowuje działalność tego organu PIBR.
Mocą ustawy z 1991 r. została powołana Krajowa Izba Biegłych Rewidentów (KIBR), samorząd zawodowy zrzeszający biegłych rewidentów oraz podmioty uprawnione do badania sprawozdań finansowych (sf) i reprezentujący ich interesy. Nadzór nad samorządem powierzono MF. Do zadań KIBR (art. 21 ust. 1 pkt 5) wpisano m.in. sprawowanie nadzoru nad należytym wykonywaniem zawodu przez członków Izby i przestrzeganiem przez nich etyki zawodowej.
Pytania i odpowiedzi
Rozwiązanie umowy o badanie skonsolidowanego sprawozdania finansowego
Ze względu na zmiany organizacyjne dotychczasowy klient wypowiedział umowę o badanie skonsolidowanego sprawozdania finansowego grupy kapitałowej, którą nasza firma audytorska badała przez ostatnie 3 lata (nie badaliśmy jednak sprawozdania finansowego jednostki dominującej tej grupy).
Czy powinniśmy kogokolwiek powiadomić o rozwiązaniu umowy o badanie? Pytamy, bo naszym zdaniem uor nie nakłada takiego obowiązku w odniesieniu do umowy o badanie skonsolidowanego sprawozdania finansowego. Czy odpowiedź na to pytanie zależy od tego, czy jednostką dominującą jest jzp?
Zgodnie z art. 66 ust. 7–10 uor rozwiązanie umowy z firmą audytorską o badanie sprawozdania finansowego (sf) jest możliwe jedynie w razie zaistnienia uzasadnionej ku temu podstawy, za którą uznaje się w szczególności:
- wystąpienie zdarzeń uniemożliwiających spełnienie wymagań określonych przepisami prawa, dotyczącymi przeprowadzenia badania, zasadami etyki zawodowej, niezależności lub krajowymi standardami wykonywania zawodu,
- niedotrzymanie warunków umowy innych niż skutkujące możliwością wyrażenia opinii z zastrzeżeniami, opinii negatywnej lub odmowy wyrażenia opinii,
- przekształcenia, zmiany właścicielskie, zmiany organizacyjne uzasadniające zmianę firmy audytorskiej lub nieprzeprowadzenie badania.
Pytania i odpowiedzi
Informacje w sprawozdaniu z badania identyfikujące badane sprawozdanie finansowe
Jeden z klientów zwrócił się do mnie z pytaniem, czy mógłbym w sprawozdaniu z badania podać wynik finansowy, jaki osiągnął badany podmiot. W przykładach wzorów sprawozdań z badania, dostępnych na stronie internetowej PIBR, nie widzę tego typu danych. Sądzę jednak,
że podanie takiej informacji nie jest zakazane. Powiązałaby ona sprawozdanie z badania z badanym sprawozdaniem finansowym (sf), którego to powiązania dzisiaj – jeśli trzymać się przepisów – brak. Co więcej, liczbowa identyfikacja zbadanego sf pozwalałaby zapobiec możliwości jego podmiany na inne, a także upubliczniania wraz ze sprawozdaniem z badania, które w takim przypadku
de facto dotyczyłoby innego sprawozdania.
Jakie jest zdanie Redakcji?
Zgodnie z art. 83 uobr biegły rewident, w wyniku przeprowadzenia badania sf, sporządza sprawozdanie z badania (w formie elektronicznej, jeżeli dotyczy ono sf jednostek wpisanych do rejestru przedsiębiorców KRS), w którym identyfikuje badane sprawozdanie, podając:
Pytania i odpowiedzi
Sprawozdanie biegłego rewidenta z wykonania usługi atestacyjnej (innej niż badanie) oraz usługi pokrewnej – w wersji elektronicznej czy papierowej
Wykonując zawód biegłego rewidenta, badam sprawozdania finansowe i świadczę inne usługi atestacyjne oraz pokrewne (nie obsługuję jzp).
Czy sprawozdania z wykonania tych usług należy sporządzać w formie papierowej, czy elektronicznej?
Sprawozdanie biegłego rewidenta z badania sprawozdania finansowego (sf) jednostki wpisanej do rejestru przedsiębiorców KRS, a począwszy od 1.01.2020 r. – wszystkie sprawozdania biegłego rewidenta z badania sf, sporządza się wyłącznie w postaci elektronicznej oraz opatruje elektronicznym podpisem kwalifikowanym biegłego rewidenta. W przypadku sprawozdań z badania sf nie jest zatem dopuszczalne ich wydanie w wersji papierowej. Uobr nie zawiera natomiast postanowień dotyczących postaci sprawozdania z wykonanych przez biegłego rewidenta pozostałych usług atestacyjnych (innych niż badanie) oraz pokrewnych. Także w krajowych standardach wykonywania zawodu nie ma wskazań co do postaci sprawozdań z wykonania tych usług (papierowej, elektronicznej).
Audytor
Wybór pozycji do badania (cz. I)
W artykule przedstawiono przesłanki ustalania liczby i wyboru pozycji do badania jako źródła dowodów rewizyjnych (celowość, zakres, poziom pewności wyników, powiązanie z modelem ryzyka i istotnością) ze szczególnym uwzględnieniem próbkowania.
Biegły rewident, badając sprawozdanie finansowe (sf), może stosować różne techniki i narzędzia. Część z nich ma zastosowanie do badania całych zbiorów danych, a część – do wybranej ze zbioru, bardziej lub mniej reprezentatywnej, próbki jednostek (pozycji) wchodzących w jego skład.
