Badania sprawozdań finansowych spółek rynku NewConnect – wyniki kontroli tematycznych PANA

Analiza wywiadów z firmami audytorskimi

W większości przypadków okres współpracy między FA a spółkami ASO nie przekracza kilku lat, chociaż są również podmioty o dłuższym stażu. Prawie 40% spośród wszystkich kontrolowanych FA zadeklarowało świadczenie usług na rzecz tego rynku przez ponad 10 lat. FA z reguły wykonują przeciętnie kilka takich zleceń w roku i pozyskują je raczej w sposób nieformalny, głównie dzięki poleceniu przez inne podmioty związane z tym rynkiem, a także odpowiadając na zapytania ofertowe przesłane przez klientów.

Warto podkreślić, że zlecenia badania sf spółek ASO nie są szczególnie interesujące dla audytorów. Prawie 70% FA zadeklarowało, że nie zamierza zwiększać swojego udziału w tym rynku, kolejne 25% wyraźnie potwierdziło rezygnację w najbliższym czasie z tego segmentu klientów. Dotyczy to głównie FA obsługujących w większości spółki niebędące jednostkami zainteresowania publicznego (jzp). Jako główne powody rezygnacji wskazywano podwyższone ryzyko badania, mocniejszą presję odpowiedzialności, konieczny większy nakład pracy oraz restrykcyjne terminy sprawozdawczości.

Oceniając współpracę ze spółkami ASO, większość audytorów wyrażała raczej negatywną opinię, wskazując na słabą komunikację z organami nadzoru, brak zrozumienia roli biegłego rewidenta i niski poziom jakości pracy biur rachunkowych obsługujących ten rynek. Powtarzalnym problemem było zbyt częste opieranie ksiąg rachunkowych na podejściu podatkowym i pomijanie obowiązków wynikających z prawa bilansowego.

Biegli rewidenci nieprowadzący badań jzp zgłaszali zdecydowanie wyższy poziom ryzyka podczas badania sf spółek ASO. Firmy audytorskie mające takie doświadczenie lepiej oceniały współpracę z tym segmentem rynku.

Ponad 65% badanych audytorów jest zadowolonych z poziomu wynagrodzenia, jaki obecnie otrzymuje za usługi świadczone na rzecz spółek ASO. Większość wskazywała również na trend wzrostowy w tym zakresie. Około 25% podmiotów podkreśliło jednak, że proponowana cena jest dla klientów zbyt wysoka i w przetargach nadal są wybierane najtańsze zlecenia. Jeżeli chodzi o sposób szacowania wynagrodzenia, nie odbiega on w znaczącym stopniu od zasad stosowanych względem innych jednostek. Kierownictwo 27% badanych FA wskazało, że stosuje dla tego rynku dodatkowy narzut marży.

Wszystkie badane FA dobrze oceniają swoje przygotowanie do badania sprawozdań spółek ASO. Wyraźnie podkreślono jednak konieczność stałego podwyższania kwalifikacji zawodowych. Zlecenia te są zazwyczaj realizowane w co najmniej 2-osobowych zespołach (także w mniejszych kancelariach biegłych rewidentów). Osoby pełniące w tych zleceniach funkcję kluczowego biegłego rewidenta są też z reguły bardzo doświadczonymi audytorami, z ponad 10-letnim stażem pracy w zawodzie.

Prawie wszystkie kontrolowane FA zadeklarowały, że w swoich systemach wewnętrznej kontroli jakości nie wpisały żadnych szczególnych zasad dotyczących sektora ASO. Odnosi się to także do rotacji podmiotu lub biegłego rewidenta wykonującego te badania. W większości przypadków okres współpracy między spółką ASO a osobą pełniącą funkcję kluczowego biegłego rewidenta nie przekracza obecnie 5 lat, więc ryzyko zażyłości nie jest szczególnie wysokie. Jednocześnie większość podmiotów zadeklarowała weryfikację tych zasad w najbliższym czasie.

Poważnym problemem jest niewykonywanie obowiązkowej kontroli jakości zleceń badania sf spółek ASO. Audytorzy wyraźnie potwierdzili to w rozmowach. Kwestia ta została również zidentyfikowana podczas weryfikacji dokumentacji rewizyjnych. Kontrola jakości badania ssf nie była przeprowadzona w ponad 50% przypadków. Należy też podkreślić, że nawet wówczas, gdy wewnętrzna weryfikacja danego zlecenia była przeprowadzana, kontrolerzy PANA często i tak wskazywali na pewne uchybienia. FA zdecydowanie odmiennie oceniły pracę weryfikatorów.

Zarówno FA, jak i inwestorzy wskazywali na niższy poziom jakości sprawozdawczości finansowej spółek ASO w porównaniu z podmiotami notowanymi na rynku podstawowym GPW. Jednocześnie uznano, że zakres prezentacji danych, wymagany obecnie przez prawo, jest w zasadzie wystarczający i nie ma konieczności wprowadzania dodatkowych uregulowań. Wystarczyłaby większa dbałość i rzetelność w przygotowywaniu sf przez służby finansowo-księgowe (w tym biura rachunkowe). Wielu audytorów podkreślało jednak znaczną poprawę jakości sf spółek ASO w ostatnich kilku latach. Najgorzej oceniano sf tych jednostek, których księgowość była prowadzona przez biura rachunkowe niemające doświadczenia w raportowaniu dla spółek giełdowych.

Główne obszary ryzyka w sf spółek ASO, wskazywane wspólnie przez biegłych rewidentów i inwestorów, dotyczą szeroko rozumianych wartości niematerialnych i prawnych oraz inwestycji finansowych. Chodzi przede wszystkim o ryzyko związane z ich wyceną. Około 70% kontrolowanych FA przyznało, że w toku wykonywania zleceń dla spółek ASO zetknęły się z problemem dotyczącym szacunków wartości praw majątkowych (szczególnie w odniesieniu do prowadzonych przez spółki prac badawczo-rozwojowych oraz wartości firmy). Pomimo to audytorzy wyraźnie podkreślili, że przy badaniu sf spółek ASO nie widzieli konieczności korzystania w szerszym zakresie z ekspertów zewnętrznych czy z konsultacji wewnętrznych.

W większości przypadków (55%) FA stwierdziły również, że ryzyko oszustwa w sf spółek ASO nie jest wyższe niż u innych podmiotów. Przeciwną opinię wyraziło 40% audytorów.

Kontrola dokumentacji badania sprawozdań finansowych spółek ASO

Główne nieprawidłowości stwierdzone w dokumentacjach rewizyjnych dotyczyły: poprawności wydanego sprawozdania z badania sf spółek ASO (w tym rodzaju opinii), prezentacji kluczowych kwestii badania, ustalania poziomów istotności, szacowania ryzyka istotnego zniekształcenia na poziomie całego sf oraz poszczególnych jego obszarów i stwierdzeń, ustalania ryzyka oszustwa i wykonania stosownych procedur z nim powiązanych, poprawności udokumentowania niezależności, weryfikacji ostatecznej wersji sf oraz zakresu ujawnień, kontroli jakości i kontaktów z radą nadzorczą. Podobnie było w przypadku dokumentacji badania ssf. Tu dodatkowo kontrolerzy wskazywali na słabą weryfikację przez biegłych rewidentów poprawności korekt i wyłączeń konsolidacyjnych.

Dość dużą liczbę uchybień stwierdzono, badając poprawność wydawanego sprawozdania z badania. Dotyczą one m.in. prezentacji kluczowych spraw badania, co jest obligatoryjne również w przypadku spółek ASO. Kontrolerzy stwierdzili brak ujawnienia takich spraw w sprawozdaniu biegłego rewidenta (bez wystarczającego uzasadnienia w dokumentacji rewizyjnej) bądź uchybienia w ich udokumentowaniu. W odniesieniu do kilku zleceń stwierdzono także błędny rodzaj opinii zawartej w sprawozdaniu biegłego rewidenta – podczas kontroli zidentyfikowano bowiem istotne nieprawidłowości w ostatecznej wersji sf, które nie zostały wskazane przez biegłych.

Błędy przy ustalaniu poziomów istotności polegają w szczególności na:

• przyjmowaniu za podstawę wyliczeń kilku różnych wzorców,
• nieuwzględnianiu perspektywy odbiorców publikowanych danych finansowych,
• braku wyraźnego uzasadnienia przyjętego przez biegłego rewidenta stanowiska przy ustalaniu tych poziomów.

Podobna liczba nieprawidłowości odnosi się do procedur w zakresie ustalania ryzyka istotnego zniekształcenia – zarówno na poziomie całego sf, jak i poszczególnych jego obszarów i stwierdzeń. Błędy dotyczą niewystarczającego rozpoznania ważnych czynników przy szacowaniu ryzyka nieodłącznego, ustalaniu poziomów ryzyka kontroli czy też ogólnie wyznaczaniu znaczących ryzyk.

Szczególnym rodzajem ryzyka, które powinno być uwzględnione przy badaniu sf, jest ryzyko oszustwa. To kolejny obszar dokumentacji rewizyjnych, w którym kontrole PANA wykazały liczne nieprawidłowości. Odnosiły się one zarówno do prawidłowego oszacowania poziomu tego ryzyka, jak i zastosowania obligatoryjnych procedur audytowych wskazanych przez standardy. Nieprawidłowości pojawiły się także przy weryfikacji ostatecznej wersji sf i zakresu obowiązkowych ujawnień. Chodzi przede wszystkim o brak prawidłowego udokumentowania wykonania czynności sprawdzających dotyczących danych liczbowych i opisów słownych ujętych w sf.

Mimo istniejącego obowiązku nie wszystkie dokumentacje z badania sf spółek ASO były objęte wewnętrzną kontrolą jakości. Stwierdzono również uchybienia w innych zleceniach objętych kontrolą jakości. Dotyczyły one procedur zastosowanych przez wewnętrznych weryfikatorów, braku ich skuteczności (choćby w przypadku stwierdzonego wydania błędnego sprawozdania z badania) czy nawet nierozstrzygniętego sporu między kluczowym biegłym rewidentem a kontrolerem jakości.

Podczas wywiadu wszystkie FA deklarowały pełne wywiązywanie się z obowiązku kontaktów biegłych rewidentów z członkami organów nadzoru spółek. Analiza dokumentacji badania wskazała jednak wyraźnie, że w kilkunastu przypadkach takiego kontaktu nie było, był on zdecydowanie niewystarczający bądź błędnie udokumentowany.

Stosunkowo często zdarzały się uchybienia w prawidłowym udokumentowaniu warunków niezależności (nieaktualna treść oświadczeń, błędne daty ich podpisania lub w ogóle ich brak).

Biorąc pod uwagę poszczególne obszary sf, najwięcej nieprawidłowości stwierdzono przy weryfikacji inwestycji finansowych. W większości przypadków (65% uchybień dotyczących tej pozycji bilansowej) odnosiły się one do udziałów i akcji posiadanych przez badane spółki w innych podmiotach. Były to głównie problemy związane z wyceną (w tym weryfikacją operatów szacunkowych przygotowanych przez ekspertów zewnętrznych, zatrudnianych przez badane jednostki). Kolejną istotną grupą aktywów finansowych były udzielane pożyczki – tu również powtarzały się problemy z prawidłową wyceną bilansową. Pozostałe nieprawidłowości dotyczyły prezentacji obligacji oraz kryptowalut.

Wykres na następnej stronie przedstawia główne nieprawidłowości stwierdzone przy badaniu ssf. Szczególną uwagę zwracają ich trzy rodzaje – w zakresie weryfikacji korekt i wyłączeń konsolidacyjnych, uzgodnienia ostatecznej wersji ssf oraz analizy kompletności ujawnień w ssf. Są to bardzo istotne – z punktu widzenia merytorycznego – czynności audytowe, a uchybienia zostały zidentyfikowane w ponad 60% przypadków kontrolowanych dokumentacji rewizyjnych.

Na pakietach konsolidacyjnych przygotowywanych przez spółki, którymi dysponowali biegli rewidenci, brakowało często jakiegokolwiek śladu rewizyjnego, który wyraźnie pokazywałby, jakie czynności sprawdzające zostały wykonane przez FA. Nie było również pełnego udokumentowania korygowanych kwot (m.in. uzgodnienia rachunku przepływów pieniężnych, zestawienia zmian w kapitale własnym, not uzupełniających). W kilku przypadkach ostateczna wersja ssf zawierała istotne błędy i brakujące ujawnienia.

Powtarzający się problem to brak wewnętrznej kontroli jakości mimo obowiązku jej przeprowadzenia. Taka nieprawidłowość została wskazana w 5 na 9 przypadków kontrolowanych dokumentacji (ponad 50%). Stosunkowo często występowały też uchybienia w sprawozdaniach wydawanych przez biegłych rewidentów, łącznie z błędnym rodzajem opinii. Odnosiły się one zwłaszcza do różnych aspektów związanych z prezentacją kluczowych kwestii badania. Częste były także naruszenia związane z udokumentowaniem niezależności, przygotowaniem strategii i planu badania, ustalaniem istotności, zrozumieniem grupy kapitałowej i jej części składowych, weryfikacją wprowadzenia danych jednostkowych sf do arkuszy konsolidacyjnych czy też z brakiem kontaktu z członkami rady nadzorczej.

Ankieta wśród inwestorów

Wnioski wynikające z kontroli tematycznych uzupełniła ankieta przeprowadzona wśród inwestorów lokujących kapitał w spółkach ASO.

Prawie 90% respondentów potwierdziło, że na bieżąco analizuje informacje zawarte w sf, a prawie 80% wyraźnie wskazało, że poddaje analizie informacje zawarte w sprawozdaniach biegłych rewidentów, wydawanych w wyniku badania rocznych sf spółek ASO. Jest to bardzo pozytywna informacja dla środowiska biegłych, potwierdzająca istotną rolę, jaką odgrywają oni w kształtowaniu bezpieczeństwa obrotu gospodarczego.

Część ankietowanych podkreślała, że śródroczna sprawozdawczość finansowa spółek ASO jest zdecydowanie gorsza niż ich sprawozdania roczne i że występuje tam szersza skala manipulacji. Jest to widoczne przy porównaniu danych kwartalnych z ostateczną wersją rocznego raportu finansowego, publikowanego po zakończeniu roku. Ponadto prawie połowa inwestorów zgodziła się z powszechną opinią, że sf spółek ASO mają gorszą jakość niż sf spółek notowanych na rynku podstawowym GPW.

Z największym zainteresowaniem inwestorzy przyglądają się rachunkowi przepływów pieniężnych, gdyż umożliwia on najbardziej wiarygodną ocenę płynności spółki oraz jej wypłacalności w dłuższym czasie. Kolejne pozycje zajmują bilans oraz informacja dodatkowa.

Jeśli chodzi o identyfikację ogólnych obszarów ryzyka związanego ze sprawozdawczością finansową spółek ASO, ankietowani wymieniali głównie problemy wynikające z: rachunkowości kreatywnej, nadmiernego subiektywizmu i optymizmu w prezentacji danych, nieprawidłowej wartości szacunków ujętych w księgach, zawyżania zysków, celowego ukrywania ważnych informacji oraz niewystarczających ujawnień.

Inwestorzy wskazali również konkretne pozycje finansowe, w ich ocenie obarczone największym ryzykiem. Wskazania te w dużym stopniu są spójne ze spostrzeżeniami biegłych rewidentów. Najbardziej problematyczne są wartości niematerialne i prawne (koszty zakończonych prac rozwojowych oraz know-how), a także inwestycje finansowe (udzielane pożyczki, akcje i udziały oraz certyfikaty inwestycyjne). Ankietowani wskazywali też na – związane z poziomem zadłużenia spółek – pozycje zobowiązań z tytułu kredytów, a także emisji dłużnych papierów wartościowych.

Inwestorzy niezbyt optymistycznie oceniają ogólną kondycję finansową i zdolność spółek ASO do przetrwania w dłuższym okresie. Tylko 11% ankietowanych wyraziło pozytywną opinię, 53% wyraźnie wskazało na potencjalne problemy.

Podsumowanie

Wyniki kontroli tematycznych PANA, dotyczących sprawozdawczości finansowej spółek notowanych na GPW poza rynkiem regulowanym, w ramach ASO, oraz stosowanych przez FA procedur ich weryfikacji, wskazały na główne obszary ryzyka.

Wywiady przeprowadzone z obsługującymi ten rynek biegłymi rewidentami pozwoliły na identyfikację istotnych problemów, które wpływają negatywnie na efektywność usług świadczonych przez audytorów. Część z nich dotyczy samego środowiska biegłych, ale część wynika ze specyfiki rynku ASO oraz podmiotów na nim funkcjonujących.

Analiza wybranych dokumentacji badania sf tych spółek wyraźnie wskazała na kluczowe uchybienia w stosowanych przez biegłych rewidentów procedurach audytowych i konieczność wprowadzenia działań naprawczych podwyższających jakość usług świadczonych przez FA. Z kolei ankieta przeprowadzona wśród inwestorów dała szerszy pogląd na stanowisko bezpośrednich uczestników rynku kapitałowego, należących do najważniejszych odbiorców informacji zawartych w sf przedsiębiorstw.