„Wczasy pod gruszą” niekoniecznie dla emeryta czy rencisty

Regulamin socjalny może uzależnić uprawnienie do dofinansowania wczasów pod gruszą od długości urlopu wypoczynkowego, a więc adresować je wyłącznie do pracowników. Jeśli regulamin zawiera takie postanowienie, to wolno odmówić wypłaty wskazanego świadczenia byłemu pracownikowi, będącemu teraz emerytem lub rencistą. Potwierdził to Główny Inspektorat Pracy w interpretacji z 23.05.2019 r. (UNP:GIP-19-30615, GIP-GBI.0701.72.2019.3).

Korzystanie ze zbiorowych form zaspokajania potrzeb socjalnych załogi, takich jak sfinansowane z tych zasobów wycieczki, imprezy integracyjne czy pikniki, można zorganizować na zasadzie równego dostępu osób uprawnionych. Przydzielając pozostałe wsparcie z zfśs, pracodawca musi się jednak kierować kryterium socjalnym, czyli badać sytuację życiową, rodzinną i materialną osoby uprawnionej oraz członków jej rodziny. Zasady i warunki korzystania z usług oraz świadczeń finansowanych z funduszu, z uwzględnieniem kryterium socjalnego, okreś‑

la pracodawca w regulaminie socjalnym uzgodnionym z zakładową organizacją związkową, a jeśli taka organizacja u niego nie działa – z pracownikiem wybranym przez załogę do reprezentowania jej interesów (art. 8 ust. 2 ustawy o zfśs).

Do osób ustawowo uprawnionych do korzystania ze środków zfśs należą:

• pracownicy i członkowie ich rodzin,
• byli pracownicy – emeryci i renciści, dla których dany zakład pracy jest ostatnim miejscem pracy, oraz członkowie ich rodzin (uchwała SN z 15.11.1991 r., I PZP 56/91, wyrok SO w Gliwicach z 1.08.2019 r., VIII Pa 29/19).

Oznacza to, że wskazane osoby mają prawo składać wnioski o świadczenia z funduszu, a zakład pracy nie może tego kręgu zawęzić. Inną kwestią jest to, że żaden z uprawnionych nie ma gwarancji otrzymania świadczeń; muszą oni bowiem spełnić kryteria socjalne, a dokładniej – również ich rodzina (o tym dalej). Zakłady pracy mogą ponadto w regulaminie socjalnym wyposażyć inne osoby w prawo do starania się o pomoc z funduszu. Robią to jednak rzadko, przeszkodą są bowiem skromne środki socjalne, które nie uzasadniają rozszerzenia zakresu opieki. Reasumując: w regulaminie socjalnym nie wolno pozbawić byłych pracowników, będących teraz emerytami lub rencistami, dla których dany zakład jest ostatnim pracodawcą, możliwości występowania o świadczenia z funduszu.

Ustawa nie określa, w jaki sposób pracodawca ma ustalić położenie życiowe, rodzinne i materialne osoby uprawnionej do korzystania z funduszu. Oznacza to, że pracodawca ma swobodę w wyborze kryteriów, na podstawie których sytuację pracowników ustali. Ma też swobodę w doborze instrumentów, przy pomocy których ustali położenie socjalne osób uprawnionych. Ważne jest, by pracodawca był w stanie wykazać, że przed przyznaniem świadczenia z funduszu rzeczywiście uzależnił samo przyznanie świadczenia, a następnie jego wysokość, od faktycznego poznania sytuacji socjalnej pracownika – wynika z wyroku SA w Łodzi z 22.06.2018 r. (III AUa 1121/17).

Zwykle zakłady pracy operują kryterium socjalnym w postaci średniego dochodu przypadającego na członka rodziny osoby uprawnionej (tj. pracownika albo byłego pracownika – emeryta lub rencisty, dla którego są ostatnim miejscem pracy). Regulamin zfśs dzieli pod tym względem uprawnionych na trzy, cztery grupy zarobkowe, przypisując do każdej z nich różnej wysokości dopłaty, według zasady: im niższy średni dochód, tym większe dofinansowanie.

Do wniosku o pomoc socjalną (np. wczasy pod gruszą) zainteresowany dołącza oświadczenie, zawierające potrzebne dane socjalne pozwalające na przyporządkowanie go do konkretnego progu. Jednak średni dochód przypadający na członka rodziny to niejedyne z kryteriów socjalnych, a ich różnorodność podkreślają sądy.

Kryteria socjalne w procesie redystrybucji środków funduszu nie konkurują ze sobą. Jakkolwiek wydawałoby się, że najistotniejsza jest sytuacja materialna uprawnionego, to jednak ustawodawca wymienił ją na końcu, a jako pierwszą wskazał sytuację rodzinną i życiową. Kryterium to zawiera w sobie element wyjątkowości. Szczególna sytuacja życiowa ma charakter nagły i z reguły przemijający. Cechy takiej nie można przypisać stanowi rodzinnemu i materialnemu, które z reguły mają wymiar długotrwały. Wydaje się, że kolejność kryteriów socjalnych ma charakter przypadkowy, a ustawodawca nie przywiązuje do niej wagi. Relacja pomiędzy kryteriami polega na wzajemnym uzupełnianiu się – czytamy w uzasadnieniu do orzeczenia SA w Łodzi z 22.06.2018 r. (AUa 237/18). Stąd popularnością cieszą się również inne przesłanki udzielania wsparcia socjalnego, takie jak: wielodzietność bądź samotne rodzicielstwo, ciężka choroba, status niepełnosprawnego w stopniu znacznym lub umiarkowanym, śmierć jedynego żywiciela rodziny czy zdarzenie losowe (np. spalenie domu, kradzież majątku).

Jedno z najczęściej stosowanych przez pracodawców kryteriów socjalnych stanowi również długość urlopu wypoczynkowego, który warunkuje udzielenie dopłaty do wczasów pod gruszą. Standardowo należą się one z zfśs pracownikowi organizującemu na własną rękę dłuższy urlop rodziny, np. na biwaku, w agroturystyce, hotelu, pod warunkiem że złoży wniosek albo wykorzysta urlop wypoczynkowy obejmujący np. 14 kolejnych dni kalendarzowych. Ze względu na to, że przepisy prawa pracy nie ustanawiają minimalnych standardów wczasów pod gruszą, każdy pracodawca posiadający fundusz szczegóły gospodarowania nim określa w regulaminie. Stąd wielu pracodawców, wychodząc naprzeciw preferencjom pracowników i uwarunkowaniom rynkowym, skraca minimalny urlop wypoczynkowy uprawniający do wskazanego dofinansowania, np. do 7 czy 5 dni.

Wczasy pod gruszą to świadczenie, z którego najchętniej korzystają pracownicy, znajdujące się w niemal każdym regulaminie funduszu. Stąd można wysunąć wniosek, że długość urlopu wypoczynkowego, jako wymóg udzielania dopłaty „gruszowej”, ma swoje historyczne uwarunkowanie i nikt do tej pory go nie kwestionował.

Firma, odmawiając prawa do opisanego dofinansowania byłym pracownikom – emerytom lub rencistom, dla których wciąż stanowi ostatnie miejsce pracy, postąpiła zatem słusznie. Nieporozumieniem są też podnoszone przez nich oraz inspektorów pracy zarzuty nierównego traktowania w tym przypadku osób uprawnionych do korzystania ze środków socjalnych. Zakaz dyskryminacji nie oznacza, że świadczenia figurujące w regulaminie zfśs trzeba adresować do wszystkich uprawnionych. Przede wszystkim dlatego, że stawianie różnych kryteriów socjalnych przed poszczególnymi grupami zainteresowanych dopuszczają sądy. Według wyroku SN z 8.01.2014 r. (I UK 121/09) krąg podmiotów uprawnionych jest w zasadzie większy od osób zatrudnionych. Obejmuje on emerytów, rencistów i inne osoby, które określa pracodawca. Poszczególne świadczenia przyznawane mogą być im wszystkim według różnych kryteriów.

Ponadto sama ustawa o zfśs nakazuje ich zróżnicowanie według kryteriów socjalnych, do których należy m.in. odpowiedniej długości urlop wypoczynkowy. Trzeba przyznać, że zapotrzebowanie na wypoczynek czynnie pracujących jest znacznie większe niż emerytów lub rencistów, którzy przynajmniej teoretycznie zakończyli swoją działalność zawodową. Z kolei ostatniej grupie częściej powinno się zapewniać z zasobów funduszu np. zapomogi z tytułu długotrwałej choroby lub śmierci. Stanowisko to potwierdza także Główna Inspekcja Pracy w interpretacji z 23.05.2019 r. (UNP:GIP-19-30615, GIP-GBI.0701.72.2019.3).

Nie bez znaczenia jest również argument finansowy. Gdyby uznać, że wskazana jednostka musiałaby wypłacać gruszowe także byłym pracownikom – emerytom i rencistom, doprowadziłoby to do „rozmontowania” budżetu funduszu socjalnego. Na ten składają się bowiem odpisy za pracowników (za zatrudnionego na pełnym etacie w normalnych warunkach odpis w 2020 r. wynosi 1550,26 zł) oraz dobrowolne zwiększenia za 30 byłych pracowników, będących teraz emerytami i rencistami (po 258,38 zł za jedną taką osobę). Pracodawca ma natomiast prawo dostosować oferowaną przez fundusz pomoc socjalną do swoich realiów budżetowych, a poza tym zwykle w regulaminie przewiduje więcej świadczeń niż tylko wczasy pod gruszą.

Trzeba jednak przyznać, że coraz więcej zakładów pracy decyduje się na rozszerzenie dostępu do wczasów pod gruszą na byłych pracowników – emerytów i rencistów, nad którymi muszą sprawować opiekę socjalną. W regulaminie funduszu uzależniają przyznanie tego świadczenia od złożenia oświadczenia o zamiarze odbycia wypoczynku w odpowiednim wymiarze. Podkreślamy, że takie działania są prawidłowe, chociaż nieobowiązkowe.