Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych w orzecznictwie SN - 52

Odpowiedzialność głównego księgowegoza nieprawidłowości

Główny księgowy, który bezpodstawnie i błędnie przeksięgowywał koszty zakupów w koszty własne działalności przedsiębiorstwa, ponosi odpowiedzialność za szkodę związaną z niedopłatą podatku – wyrok SN z 21.11.2018 r. (I PK 167/17).

Pan X od 1991 do 2007 r. pracował w spółce na stanowisku głównego księgowego, za wynagrodzeniem miesięcznym ponad 10 tys. zł brutto. Kierował działem księgowości i sprawował nadzór nad prawidłowością sporządzania i obiegu dokumentów, kwalifikowaniem, dekretowaniem oraz księgowaniem operacji gospodarczych i finansowych, rozliczaniem podatków i opłat, a także sprawozdawczością finansową. Pełnił też funkcje nadzorcze i doradcze w stosunku do pozostałych czynności i działań podległych mu pracowników księgowości, dla których był bezpośrednim przełożonym.

Kontrola skarbowa przeprowadzona w 2007 r. wykazała nieprawidłowości w zakresie księgowania kosztów uzyskania przychodów, co spowodowało niedopłaty podatku dochodowego w latach 2002 i 2003 oraz wymagało złożenia przez spółkę deklaracji korygujących i uiszczenia niedopłaconego podatku wraz z odsetkami za zwłokę (od zaległości podatkowych za 2002 r. – 20 198 zł, zaś od zaległości za 2003 r. – 1206 zł).

Sąd rejonowy zasądził od głównego księgowego kwotę 32 921,01 zł tytułem odszkodowania za wyrządzoną spółce szkodę, obejmującą karne odsetki od zaległości („niedopłat”) podatkowych z 2002 i 2003 r. w łącznej kwocie 21 404 zł oraz nieodzyskaną nadpłatę podatku za 2001 r. SA obniżył odszkodowanie do 21 404 zł, uznając, że taka była rzeczywista szkoda spółki.

Z uzasadnienia: Istota zawinionych błędów pana X polegała na sprawczym, bezpodstawnym i wadliwym, tj. zawinionym przeksięgowywaniu z konta rachunku zakupu 303 na konto 737, tj. w koszty własne, co zostało wymyślone przez pana X, wprowadzone do spółki w sposób sprzeczny z planem kont, a następnie latami praktykowane. Takie wadliwe zachowanie nie miało prawnego ani teoretycznego uzasadnienia i doprowadziło do nieuprawnionego zawyżania lub zaniżania kosztów własnych działalności gospodarczej spółki. Spowodowało m.in. bezpodstawne zaniżenie CIT w 2002 i 2003 r., ujawnione po kontroli skarbowej, a w konsekwencji naliczenie karnych odsetek stanowiących szkodę pracodawcy.

Szkoda wynikła ze sprawczych działań pana X, który jako ówczesny główny księgowy podejmował bezpośrednio kompletne i merytorycznie wiążące jego podwładnych decyzje w zakresie bezpodstawnego i błędnego przeksięgowywania kosztów. W konsekwencji to pan X odpowiadał za niedopłaty podatku w 2002 i 2003 r. Równocześnie jego zaniechania w nadzorze miały także wpływ na nadpłatę podatku w 2001 r.

Nie podlega kwestii, że to główny księgowy ponosi osobistą odpowiedzialność majątkową za szkodę wynikłą z jego własnych błędów w metodzie księgowania i niezachowania elementarnych standardów prowadzenia dokumentacji księgowo-podatkowej (art. 114 w zw. z art. 119 Kp).

Główny księgowy mógłby się uchylić od ponoszenia wymierzonej mu materialnej odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę tylko wtedy, gdyby jego przełożony lub sam pracodawca podjął ryzyko niedopłaty podatków, zagrożone karnymi odsetkami, na rzecz „korzyści” wynikających z lokowania powstałych w ten sposób niedopłat (zaległości) podatkowych na lokatach lub w ramach działalności operacyjnej, która miałaby przynieść potencjalnie wyższe zyski od karnych odsetek podatkowych lub być z innego powodu korzystna dla pracodawcy.

Odpowiedzialność materialna głównego księgowego za szkody spowodowane obowiązkiem zapłaty przez jego pracodawcę karnych odsetek od nieterminowo opłaconych należności podatkowych nie podlega na zasadzie compensatio lucri cum damno (wyrównania uszczerbku korzyścią) pomniejszeniu o odsetki uzyskane z operacyjnego lokowania przez pracodawcę wolnych środków finansowych (obejmujących niedopłaty podatkowe) w systemie lokat bankowych overnight.

Niezgodna z prawem „dyscyplinarka”

Nie można się domagać odszkodowania za bezprawne rozwiązanie umowy o pracę na mocy przepisów Kc. Regulacja odszkodowania w Kp (art. 58 Kp) jest samodzielna i wyłącza kontraktową odpowiedzialność pracodawcy, o której mowa w Kc. Na wyższe odszkodowanie można się jednak umówić – wyrok SN z 17.10.2018 r. (II PK 174/17).

X był prezesem banku. W jego umowie o pracę ustalono, że mogła być rozwiązana z 6-miesięcznym okresem wypowiedzenia. Stosunek pracy ustał w wyniku rozwiązania przez pracodawcę umowy bez wypowiedzenia, czego przyczyną było prowadzenie spraw banku w sposób narażający na ryzyko poważnych strat finansowych, zarządzanie bankiem w sposób generujący nieuzasadnione koszty, pogarszanie się wyniku finansowego, zawieranie umów z podmiotami gospodarczymi, powiązanymi z osobami najbliższymi dla prezesa, bez zabezpieczenia interesów banku.

Pan X dochodził od banku odszkodowania z tytułu bezprawnego rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia – w wysokości 6-krotności wynagrodzenia. Sądy uznały, że przyczyna zwolnienia była nie dość konkretna, ale zasądziły odszkodowanie w wysokości 3-krotności wynagrodzenia. Nie znalazły podstawy do zasądzenia odszkodowania w wysokości wyższej niż wynikająca z Kp.

Z uzasadnienia: Odszkodowanie pracownicze wg Kp różni się od odszkodowania cywilnego m.in. tym, że wysokość odszkodowania jest ściśle określona w ustawie. Taki charakter ma odszkodowanie w przypadku rozwiązania umowy o pracę za wypowiedzeniem lub bez wypowiedzenia (art. 47¹, art. 58 Kp).

W przeciwieństwie do prawa cywilnego w sprawach pracowniczych nie ustala się szkody jako warunku odszkodowania. Warunkiem zasądzenia odszkodowania jest tylko stwierdzenie szczególnej bezprawności pracodawcy polegającej na bezzasadnym (niezasadnym) wypowiedzeniu lub rozwiązaniu umowy o pracę (art. 45 i art. 52 Kp) albo na rozwiązaniu umowy o pracę z naruszeniem przepisów o rozwiązywaniu umów w danym trybie (za wypowiedzeniem lub bez wypowiedzenia).

Art. 58 Kp pozwala sądowi zasądzić tylko odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za okres wypowiedzenia. Chodzi o okres wypowiedzenia określony w Kp (art. 36 § 1 Kp). Odszkodowanie ma ustawowy charakter i jest w istocie „ryczałtowe”, czyli takie jak wynagrodzenie za ustawowy okres wypowiedzenia. Nie wyłącza to wyrażenia odmiennej woli stron, ale wówczas źródłem wyższego odszkodowania może być umowa, a nie ustawa.

W rozstrzyganej sprawie umowa stron dotyczyła jednak dłuższego okresu wypowiedzenia, a nie większego odszkodowania. Żądanie wyższego odszkodowania mogło być oddalone, gdyż umówiony dłuższy okres wypowiedzenia nie był równoważny z wyższym odszkodowaniem za rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia.

Samodzielna regulacja odszkodowania w Kp (art. 58) wyłącza odpowiedzialność kontraktową. Cywilną formułę niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (art. 471 Kc) zastępują ustawowe regulacje prawa pracy (z art. 471 w zw. z art. 45, z art. 58 w zw. z art. 56, z art. 612 w zw. z art. 611 Kp). Roszczenia z art. 45 i nast. oraz art. 56 i nast. Kp wyczerpują problematykę kontraktowej odpowiedzialności odszkodowawczej pracodawcy z racji niezgodnego z przepisami rozwiązania umowy o pracę za wypowiedzeniem lub bez wypowiedzenia. Nie ma możliwości stosowania – z mocy art. 300 Kp – przepisów Kc normujących odpowiedzialność za niewykonanie zobowiązań umownych (art. 471 i nast.) dla dochodzenia przez zwolnionego pracownika naprawienia dalszej szkody.

Z kolei odpowiedzialność za delikt (art. 415 Kc) ma tę cechę, że nie można wyłączyć jej zastosowania, gdyż obowiązuje z mocy ustawy. Również z samej jej istoty nie może ona pozostawać w kolizji z odpowiedzialnością określoną w prawie pracy (art. 300 Kp).

Prawo do rozwiązania stosunku pracy jest częścią tego stosunku. Gdy pracodawca narusza przepisy o wypowiadaniu lub rozwiązywaniu umów o pracę, ponosi odpowiedzialność określoną w Kp. Może się pomylić w ocenie zasadności rozwiązania umowy o pracę lub naruszyć przepisy o rozwiązywaniu umów o pracę w tym trybie. Wadliwości te nie są równoznaczne z wyrządzeniem pracownikowi deliktu w rozumieniu art. 415 Kc. W przypadku rozwiązania stosunku pracy w trybie art. 52 Kp, ocenia się winę pracownika, a nie pracodawcy.

Charakterystyczna jest odpowiedzialność pracownika w szczególnym trybie z art. 52 Kp dopiero za kwalifikowany stopień winy (umyślnej lub rażącego niedbalstwa), dlatego jeżeli budować przesłanki odpowiedzialności deliktowej pracodawcy, to jego wina nie powinna być oparta na mniejszym stopniu zawinienia. Winę na gruncie prawa cywilnego łączy się często z samą bezprawnością (zarzucanym brakiem staranności, art. 355 Kc). Natomiast w odpowiedzialności pracowniczej odpowiednie jest rozumienie winy w karnym ujęciu. Taki sam rodzaj i stopień winy należy przyjmować po stronie pracodawcy jako warunek odpowiedzialności deliktowej za rozwiązanie stosunku pracy, czyli wynikającej nie tylko z bezprawności, ale także z działania umyślnego kierunkowego.

W konsekwencji, w aspekcie potencjalnej odpowiedzialności odszkodowawczej pracodawcy za naruszenie przepisów o rozwiązywaniu umów o pracę w trybie art. 52 Kp, należy oddzielać winę od naruszenia obowiązku. Odpowiedzialność deliktowa pracodawcy wynika ze szczególnie nagannego zachowania, polegającego na rozmyślnym naruszeniu przez niego norm określających przesłanki rozwiązania umowy o pracę (por. art. 281 pkt 3 Kp).

Nieopłacenie składek przez pracodawcę a prawo do emerytury

Przy ustalaniu prawa do emerytury uwzględnia się okresy zatrudnienia jako okresy ubezpieczenia, bez względu na to, czy pracodawca opłacił należne składki – wyrok SN z 22.11.2018 r. (II UK 363/17).

ZUS odmówił panu X świadczenia przedemerytalnego. W uzasadnieniu podał, że X w okresach zatrudnienia przebywał na urlopach bezpłatnych i miał liczne przerwy w zatrudnieniu – stąd zabrakło okresów składkowych do przyznania świadczenia. Okazało się, że pracodawca wpisywał fikcyjne urlopy bezpłatne i inne nieobecności mimo wykonywania pracy. Pracownik zdawał sobie sprawę, że w niektórych okresach pracodawca nie opłacał za niego składek, ale nie wiedział, że wykazuje on urlopy bezpłatne i inne nieobecności na tak dużą skalę, gdyż nie informował o tym w świadectwach pracy.

Z uzasadnienia: Przy ustalaniu prawa do emerytury uwzględnia się okresy zatrudnienia jako okresy ubezpieczenia (art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej), bez względu na to, czy pracodawca opłacił należne składki. Nawet brak zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych i brak składek z tytułu realizowanej umowy o pracę nie wyłączają świadczenia z tych ubezpieczeń. Składki społeczne powinny być opłacane na bieżąco. Niewypełnienie obowiązku składkowego przez pracodawcę (płatnika) nie wyklucza jednak zaliczenia okresu pracy jako okresu ubezpieczenia do emerytury. Istotne jest to, czy został zrealizowany tytuł ubezpieczenia. Nieuregulowanie w tym czasie składek nie znosi samego tytułu ubezpieczenia.

Obowiązek zapłacenia składek nie ciążył na pracowniku. Jego niewykonanie nie jest podstawą do odmowy zaliczenia okresu pracy jako okresu ubezpieczenia do prawa do emerytury. Prawodawca nie wprowadził zastrzeżenia, że ubezpieczenie emerytalne zatrudnianego pracownika jest uwarunkowane opłaceniem składek. Takie zastrzeżenie uczynił wyraźnie w odniesieniu do ubezpieczonych będących płatnikami składek na swoje ubezpieczenie (art. 5 ust. 4 ustawy emerytalnej), jednak nie do pracobiorców.

Uzupełniające roszczenia cywilne przy wypadku przy pracy

Jednorazowe odszkodowanie należne z ubezpieczenia wypadkowego nie może być odliczone od zadośćuczynienia pieniężnego przysługującego poszkodowanemu na podstawie prawa cywilnego. Bierze się je pod uwagę przy określaniu wysokości zadośćuczynienia, tylko jeżeli nie zostało w całości „zużyte” na pokrycie szkody majątkowej – wyrok SN z 27.11.2018 r. (I PK 169/17).

Pan X dochodził od kopalni kilkuset tys. zł tytułem zadośćuczynienia za krzywdę wynikłą z uszkodzeń ciała i rozstroju zdrowia, których doznał na skutek wypadku przy pracy. Kopalnia częściowo uwzględniła jego żądania. Górnik uległ wypadkowi pod ziemią, w wyniku wybuchu metanu. Był znacznie poparzony. Jego stan był krytyczny. Przeszedł 10 operacji, długotrwałą rehabilitację i leczenie. Orzeczeniem komisji lekarskiej ZUS ustalono u niego 68% stałego uszczerbku na zdrowiu spowodowanego skutkami wypadku przy pracy. Dostał ponad 50 tys. zł odszkodowania. Spór dotyczył wysokości zadośćuczynienia.

Z uzasadnienia: Zdarzenie, jakiemu uległ górnik, jest wypadkiem przy pracy w rozumieniu art. 3 ust. 1 ustawy wypadkowej[1], a kopalnia – jako zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody – ponosi uzupełniającą odpowiedzialność odszkodowawczą za skutki tego zdarzenia na zasadzie ryzyka (art. 435 § 1 Kc). Odpowiedzialność ta nie podlega miarkowaniu w trybie art. 362 Kc z uwagi na stopień przyczynienia się poszkodowanego do powstania lub zwiększenia rozmiarów szkody.

Sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę niemajątkową. Rozmiar cierpień jest podstawowym kryterium ustalania wysokości zadośćuczynienia. O rozmiarze należnego zadośćuczynienia decyduje rozmiar doznanej krzywdy.

Zgodnie z art. 11 ustawy wypadkowej jednorazowe odszkodowanie przysługuje ubezpieczonemu, który wskutek wypadku przy pracy doznał stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu. Samo zaś pojęcie stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu nie wyczerpuje zakresu przedmiotowego krzywdy, o jakiej mowa w art. 445 § 1 Kc.

Dopiero po rozpoznaniu prawa pracownika do jednorazowego odszkodowania z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu oraz renty inwalidzkiej, na podstawie przepisów ustawy wypadkowej może on dochodzić odszkodowania i renty na podstawie art. 444 Kc. Świadczenia z ustawy wypadkowej są limitowane co do wysokości. Odpowiedzialność cywilnoprawna pracodawcy ma charakter uzupełniający. Roszczenia o świadczenia uzupełniające, wywodzone z art. 444 w zw. z art. 415 Kc, mogą być dochodzone przez pracownika tylko wówczas, gdy świadczenia przyznane mu na podstawie ustawy wypadkowej nie pokrywają całości kosztów wynikłych z uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia.

Zasadniczo potrącenie świadczeń jest możliwe, jeżeli szkoda i korzyści majątkowe pochodzą z tego samego zdarzenia. Odnosząc tę zależność do potrącenia odszkodowania wypadkowego z odszkodowań cywilnoprawnych, należy stwierdzić, że są one przyznawane z tytułu zdarzenia, które wyrządziło szkodę, mimo że jego ustawowe określenia się różnią. W ustawie wypadkowej jest to wypadek przy pracy lub choroba zawodowa, zaś wg prawa cywilnego zdarzeniem wyrządzającym szkodę może być czyn niedozwolony. Inaczej określana jest także szkoda, którą mogą one wywołać.

Mimo jednak różnej kwalifikacji obu zdarzeń należy uznać ich faktyczną tożsamość. Inne są sposoby wyrównania szkody przez oba rodzaje świadczeń (z ustawy wypadkowej oraz Kc), jednak nadrzędnym ich celem jest wynagrodzenie pieniężne szkody wynikłej z powstania uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia. Na rzecz potrącenia obu rodzajów świadczeń przemawia i to, że zasadne jest, aby świadczenie, które pochodzi ze składek wpłacanych przez zobowiązanego do naprawienia szkody, było zaliczane na poczet roszczeń cywilnoprawnych.

Inaczej rzecz się przedstawia, jeśli chodzi o zadośćuczynienie. W orzecznictwie przyjmuje się, że co do zasady nie ma podstaw do obniżenia zadośćuczynienia należnego poszkodowanemu (art. 445 § 1 Kc) o otrzymane z ubezpieczenia społecznego jednorazowe odszkodowanie, jeżeli zostało ono zużyte na pokrycie kosztów wynikłych z uszkodzenia ciała, co spowodowało zmniejszenie odszkodowania (art. 444 § 1 Kc).

Odszkodowanie to powinno być natomiast wzięte pod uwagę przy określaniu wysokości zadośćuczynienia, jeżeli nie zostało w całości zużyte na pokrycie kosztów i wydatków związanych z uszczerbkiem na zdrowiu (czyli szkody majątkowej) – co nie jest jednoznaczne z mechanicznym zmniejszeniem sumy zadośćuczynienia o kwotę wypłaconą tytułem jednorazowego odszkodowania.