Jakie grupy pracowników mogą być objęte kontrolą trzeźwości

Według art. 22^1c § 1 i art. 22^1e § 1 Kp, wprowadzonych od 21.02.2023 r. ustawą z 1.12.2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (DzU z 2023 r. poz. 240), zarówno kontrola trzeźwości, jak i kontrola na obecność w organizmach pracowników środków działających podobnie do alkoholu mogą być wprowadzone wówczas, gdy jest to niezbędne do zapewnienia ochrony życia i zdrowia pracowników lub innych osób bądź ochrony mienia. Wyznacza to przesłanki, którymi pracodawca musi się kierować, określając grupy stanowisk bądź poszczególne stanowiska w regulacjach układu zbiorowego pracy, regulaminu pracy lub obwieszczenia o kontroli trzeźwości i kontroli na obecność innych środków.

Wprowadzenie kontroli na obecność alkoholu lub środków podobnie działających, grupę bądź grupy pracowników objętych kontrolą i sposób jej przeprowadzania (w tym rodzaj urządzenia wykorzystywanego do kontroli, czas i częstotliwość jej przeprowadzania) ustala się w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie pracy albo w obwieszczeniu, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy ani obowiązany do ustalenia regulaminu pracy. Kontrolą nie będzie można objąć osób zatrudnionych na stanowiskach, które zostaną w prawie wewnętrznym pominięte.

W przepisach kodeksowych nie ma dalszych doprecyzowań, trudno zresztą, by w ustawie wymieniać dokładnie prace, w związku z wykonywaniem których kontrola mogłaby być przeprowadzana. Ocena musi zostać dokonana na poziomie zakładu pracy, poprzez analizę zagrożeń związanych z pracą na poszczególnych stanowiskach.

Kontrola może obejmować stanowiska, na których są wykonywane prace szczególnie niebezpieczne (na wysokości, przy użyciu substancji niebezpiecznych) oraz prace, których wykonywanie może stwarzać niebezpieczeństwo dla samego pracownika i innych osób (prace w ruchu drogowym, praca operatora koparki, obsługa maszyn przemysłowych czy budowlanych). Przy pracach tych występują z reguły wszystkie przesłanki wskazane przez ustawodawcę – obrazowo mówiąc, wjeżdżając w ścianę domu koparką, pracownik tworzy istotne zagrożenie dla ludzi, a ponadto powstaje zauważalna szkoda majątkowa.

Dla uzasadnienia kontroli wystarczy jednak, by występowała jedna z przesłanek jej wprowadzenia, którą może być ochrona mienia. Z taką zaś możemy mieć do czynienia w przypadku wielu prac biurowych.

W odniesieniu do stanowisk z tej grupy z reguły przyjmuje się, że kwestie bezpieczeństwa będą miały małe znaczenie. Takie stwierdzenie wymaga jednak pewnej weryfikacji. Mówimy o możliwości badania na obecność używek w związku z bezpieczeństwem pracownika, ale również innych osób (pracowników, współpracowników, jakichkolwiek osób trzecich). Część prac charakteryzowanych jako prace biurowe wiąże się z koordynowaniem podejmowania pewnych działań, zlecaniem prac innym osobom itp. Percepcja zlecającego może zatem istotnie wpływać na bezpieczeństwo tych osób.

Wpływ wykonywanej pracy na mienie obejmuje związek wykonywanych czynności służbowych z własnością pracodawcy lub innych podmiotów, zysków i strat pracodawcy, obciążeń publicznoprawnych. Trzeźwość w oczywisty sposób wpływa na podejmowane przez pracownika decyzje – ich racjonalność, trafność oceny skutków czy zagrożeń, ocenę bezpieczeństwa prawnego.

Można zatem przyjąć, że przesłanka ochrony mienia daje podstawy do przyjęcia w grupach stanowisk kontrolowanych tych z nich, które są związane z obsługą finansową czy prawną pracodawcy, a także stanowisk „decyzyjnych” w zakresie np. zawieranych umów. Może uzasadniać także objęcie kontrolą stanowisk związanych wprost z obsługą klienta, w przypadku których zachowanie pracownika, jego odbiór przez klienta wpływa na kwestie majątkowe pracodawcy.

Reasumując: kontrole mogą obejmować pracowników zatrudnionych na stanowiskach określonych w przepisach wewnętrznych (układ zbiorowy pracy, regulamin pracy lub obwieszczenie), których ustalenie powinno się opierać na ocenie konieczności przyznania prawa do takich prewencyjnych kontroli w związku z ochroną życia lub zdrowia pracowników i innych osób bądź ochroną mienia. Wyznaczenie tych stanowisk bądź ich grup zależy od specyfiki pracy u danego pracodawcy. Kontrola może obejmować stanowiska biurowe, na których wykonywana praca ma bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo innych osób (np. osoby koordynujące pracę przy produkcji przemysłowej) lub na mienie (zarówno pracodawcy, jak i innych podmiotów). Przesłanka ochrony mienia tworzy dosyć szeroki zakres stanowisk, w przypadku których zatrudnieni pracownicy mogliby podlegać kontroli trzeźwości, gdyż może objąć wszystkie stanowiska, na których podejmowane decyzje mają wpływ na potencjalne przychody, straty czy zobowiązania pracodawcy.

Na marginesie warto podkreślić, że skoro ustawodawca wreszcie dostrzegł problem zażywania środków innych niż alkohol, wpływających na świadomość, warto, by również pracodawcy ten problem dostrzegli i wprowadzając zasady kontroli trzeźwości, nie ograniczali się do zapisów dotyczących kontroli na obecność alkoholu. W obu przypadkach – alkohol i inne środki – chodzi przecież o możliwość zbadania, czy organizm pracownika jest wolny od tych substancji (w zakresie przekraczającym dopuszczalne wartości). Istotna jest ocena, czy jego postrzeganie, stan psychofizyczny nie podlegają ograniczeniom w związku z obecnością substancji mających wpływ na te sfery. Jeżeli zaś w przepisach wewnętrznych pracodawca wskaże tylko na badanie trzeźwości, to nie będzie mógł przeprowadzać badań na obecność innych substancji.