ZUS musi uwzględnić, że dwóch wspólników to nie jeden

Iluzoryczny wspólnik

SN zajął stanowisko przeciwne niż prezentowane przez ZUS. W takich sytuacjach twierdzi on, że jedno- lub kilkuprocentowy udział jest iluzoryczny, a dominujący wspólnik powinien podlegać ubezpieczeniom tak, jak wspólnik jednoosobowej spółki z o.o. Taka rozszerzająca wykładania pojawiała się w dwóch kategoriach spraw. W ten sposób ZUS kwestionuje ew. podleganie przez dominującego wspólnika ubezpieczeniom z tytułu umowy o pracę zawartej z tą spółką, jak i kwestionuje niezgłoszenie się przez dominującego wspólnika do ubezpieczeń społecznych jako przedsiębiorca – jednoosobowy wspólnik spółki z o.o. Wydaje decyzje zobowiązujące do zapłaty składek z działalności, niekiedy sięgając kilka lat wstecz.

Praktyka ta i wykreowanie nieznanego prawu pojęcia „iluzorycznego wspólnika” były krytykowane przez Rzecznika Małych i Średnich Przedsiębiorców, a także Rzecznika Praw Obywatelskich (W. Ostaszewski, M. Wiącek, Krytyka koncepcji tzw. wspólnika iluzorycznego, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2022/2023, s. 35–42). Pozwalała bowiem ZUS na uznanie w dowolnym momencie, że ma do czynienia ze spółką jednoosobową, a nie wieloosobową, i wyciągnięcie z tego konsekwencji na gruncie ubezpieczeń społecznych.

W sprawie, w której zapadła uchwała, w spółce z o.o. było dwóch wspólników, przy czym jeden miał w niej 99% udziałów. Tu także ZUS dowodził, że nie ma do czynienia ze spółką wieloosobową, a zatem wspólnik mający 99% udziałów powinien podlegać ubezpieczeniom społecznym jako prowadzący działalność gospodarczą. Wątpliwości nabrał SA w Lublinie. Skierował więc pytanie, czy wspólnik większościowy z 99-proc. udziałem powinien podlegać ubezpieczeniom jak jednoosobowy wspólnik spółki z o.o.

Rozbieżne stanowiska

Choć ZUS od dawna stoi na stanowisku, że jeden, a nawet kilka procent to zbyt mało, aby uznać na gruncie ubezpieczeń spółkę za wieloosobową, to orzecznictwo nie było w tym zakresie jednolite.

Przykładowo w wyroku SN z 27.11.2019 r. (III UK 360/18) wskazano, że wspólnik mający 99 ze 100 udziałów spółki z o.o. nie podlega ubezpieczeniom społecznym z tytułu umowy o pracę zawartej ze spółką, lecz z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności jako jej jedyny wspólnik. Nie uznaje się za zatrudnienie pracownicze zatrudnienia dominującego wspólnika wtedy, gdy udział innych wspólników w kapitale zakładowym spółki jest tak mały, że pozostaje w istocie iluzoryczny, np. nie przekracza kilku procent. Z perspektywy prawa ubezpieczeń społecznych tego rodzaju spółkę należy traktować jak spółkę jednoosobową (zob. postanowienie SN z 26.08.2021 r., III USK 226/21).

Z kolei w wyroku SN z 15.09.2021 r. (I USKP 44/21) uznano, że obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlega tylko jedyny wspólnik jednoosobowej spółki z o.o., a nie wspólnik większościowy, choćby „prawie” lub „niemal” jedyny (art. 6 ust. 1 pkt 5 w zw. z art. 8 ust. 6 pkt 4 usus, w zw. z art. 4 § 1 pkt 3 Ksh). SN uzasadniał, że z samego tylko faktu objęcia udziałów o wartości niższej niż 10% kapitału zakładowego nie wynikają dla wspólnika spółki z o.o. żadne ograniczenia w zakresie praw wspólników, wymienionych w Tytule III Dziale I Rozdz. 2 Ksh.

Czy drugi to tylko figurant

Według art. 8 ust. 6 pkt 4 usus za osobę prowadzącą pozarolniczą działalność uważa się tylko i wyłącznie wspólnika jednoosobowej spółki z o.o., czyli wspólnika, który jest jedynym wspólnikiem tej spółki, ujawnionym w rejestrze przedsiębiorców KRS, nie zaś tego wspólnika, który figuruje w tym rejestrze jako jedyny ujawniony spośród kilku wspólników spółki wyłącznie dlatego, że ma mniej niż 10% udziałów.

Nie ma podstaw do niejako automatycznego przyjmowania, że w każdej sytuacji, gdy w rejestrze przedsiębiorców ujawniony jest tylko jeden (większościowy) wspólnik spółki z o.o., to na gruncie prawa ubezpieczeń społecznych powinien być on traktowany jak wspólnik jednoosobowej spółki z o.o. (zob. postanowienie SN z 30.08.2022 r., I USK 538/21).

Zwraca się jednak uwagę na to, czy wspólnik z jednym lub z kilkoma udziałami nie jest w istocie figurantem. Jeżeli w konkretnym stanie faktycznym nie można przyjąć, że mniejszościowy udziałowiec jest udziałowcem fikcyjnym (figurantem), ponieważ bierze rzeczywisty udział w prowadzeniu spraw spółki (choćby nawet nie był członkiem jej zarządu, a na zgromadzeniu wspólników mógłby być przegłosowany w każdej sprawie przez wspólnika większościowego), to nie ma miejsca na stosowanie art. 8 ust. 6 pkt 4 usus (zob. np. postanowienie SN z 4.10.2023 r., I USK 176/23).

Jeśli zatem jest to udziałowiec fikcyjny, bo nie bierze udziału w prowadzeniu biznesu, to na gruncie ubezpieczeń należy uznać, że jest to jednoosobowa spółka z o.o.

W sprawach, w których nie chodziło o kwestionowanie zatrudnienia pracowniczego, ale o podleganie ubezpieczeniom w ogóle, pojawiał się także argument, że wspólnicy często celowo wyzbywali się jednego lub kilku udziałów, aby nie podlegać ubezpieczeniom społecznym jako wspólnik jednoosobowy. W wyroku SN z 16.12.2020 r. (I UK 225/19) stwierdzono jednak, że zbycie choćby jednego udziału w jednoosobowej spółce z o.o. powoduje, że wspólnik traci tytuł podlegania ubezpieczeniom społecznym z art. 8 ust. 6 pkt 4 usus.

Nie jest jeszcze dostępne uzasadnienie uchwały SN. Może ona jednak stanowić argument w sporach w ZUS i sprzyjać przełamaniu automatyzmu traktowania na gruncie ubezpieczeń społecznych dominującego wspólnika spółki z o.o. mającego ponad 90% udziałów identycznie jak wspólnika jednoosobowej spółki z o.o.