Wycena instrumentów finansowych w skorygowanej cenie nabycia. Aspekty praktyczne

1. Wprowadzenie

Wszystkie jednostki pozostające pod rządami ustawy o rachunkowości mają obowiązek wyceny instrumentów finansowych[1] zgodnie z rozporządzeniem Ministra Finansów z 12.12.2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych – Dz. U.nr 149, poz. 1674 z późn. zm. – rozporządzenie o instrumentach finansowych. Od wymogu tego mogą się zwolnić jedynie te jednostki, które nie podlegają obowiązkom poddania swego sprawozdania finansowego corocznemu badaniu, gdyż nie spełniają przewidzianych ustawą kryteriów. Rozporządzenie o instrumentach finansowych przewiduje, że niektóre instrumenty finansowe wycenia się w skorygowanej cenie nabycia, zwanej też zamortyzowanym kosztem. Są to:

• zobowiązania finansowe (np. z tytułu kredytu, pożyczki), z wyjątkiem pozycji zabezpieczonych, zobowiązań finansowych przeznaczonych do obrotu oraz instrumentów pochodnych o charakterze zobowiązań,
• pożyczki udzielone i należności własne nieprzeznaczone do sprzedaży,
• aktywa finansowe (np. papiery dłużne) utrzymywane do terminu wymagalności,
• składniki aktywów finansowych posiadające termin wymagalności, dla których wartość godziwa nie może być ustalona w sposób wiarygodny.

Skorygowaną cenę nabycia ustala się – zgodnie z art. 28 ust. 8a ustawy o rachunkowości oraz § 3 pkt 12 rozporządzenia o instrumentach finansowych – jako cenę nabycia (wartość początkowa), w jakiej składnik aktywów finansowych lub zobowiązań finansowych został po raz pierwszy wprowadzony do ksiąg rachunkowych, pomniejszoną o spłaty wartości nominalnej (kapitału podstawowego) i odpowiednio skorygowaną o skumulowaną kwotę zdyskontowanej różnicy między wartością początkową składnika i jego wartością w terminie wymagalności, wyliczoną za pomocą efektywnej stopy procentowej, a także pomniejszoną o odpisy aktualizujące wartość, w przypadku jej utraty.

Efektywna stopa procentowa jest to stopa, za pomocą której następuje zdyskontowanie do bieżącej wartości związanych z instrumentem finansowym przyszłych przepływów pieniężnych, oczekiwanych w okresie do terminu wymagalności, a w przypadku instrumentów o zmiennej stopie procentowej – do terminu następnego oszacowania przez rynek poziomu odniesienia.

Efektywna stopa procentowa stanowi wewnętrzną stopę zwrotu składnika aktywów lub zobowiązania finansowego za dany okres. Przy wyliczaniu skumulowanej kwoty dyskonta aktywów finansowych i zobowiązań finansowych za pomocą efektywnej stopy procentowej uwzględnia się wszelkie opłaty płacone lub otrzymywane przez strony kontraktu.

Jak wynika z opisu, w skorygowanej cenie nabycia wycenia się m.in. zaciągnięte kredyty bankowe, przyjęte i udzielone pożyczki, zakupione obligacje, nabyte w celu ich utrzymywania do dnia wykupu, a także – w myśl Krajowego Standardu Rachunkowości nr 5 „Leasing, najem i dzierżawa” – należności i zobowiązania z tytułu leasingu finansowego, chociaż nie są one zaliczane do instrumentów finansowych objętych rozporządzeniem w sprawie instrumentów finansowych.

Mimo jednak, że – jak widać – wiele pozycji bilansu wymaga wyceny w skorygowanej cenie nabycia, to w praktyce metoda ta nadal stanowi duże wyzwanie dla służb finansowo--księgowych, a jej stosowanie rodzi wiele pytań.

Jest to m.in. spowodowane tym, że polskie przepisy o rachunkowości zawierają dość skąpe wskazówki na temat tego, jak praktycznie dokonywać wyceny w skorygowanej cenie nabycia. Zgodnie z art. 10 ust. 3 ustawy o rachunkowości można w tym zakresie korzystać ze wskazówek zawartych w MSR, a konkretnie z Wytycznych Stosowania nr. 5–8 do Międzynarodowego Standardu Rachunkowości 39 – „Instrumenty finansowe; ujmowanie i wycena” (MSR 39).

Wskazuje się tam, że wycena w skorygowanej cenie nabycia wymaga wykonania następujących działań:

• opracowania prognozy przepływów pieniężnych wycenianego instrumentu finansowego,
• ustalenia wysokości kosztów transakcyjnych związanych z nabyciem tego instrumentu,
• ustalenia efektywnej stopy procentowej wycenianego instrumentu,
• ustalenia kosztu lub przychodu z tytułu odsetek w danym okresie oraz wartości instrumentu finansowego na koniec okresu oraz
• przeliczenia wartości instrumentu finansowego na walutę sprawozdawczą, np. PLN, w przypadku gdy jest on wyrażony (denominowany) w walucie obcej, np. USD czy EUR.

2. Prognoza przepływów pieniężnych wycenianego instrumentu finansowego

Warunkiem wyceny instrumentu finansowego w skorygowanej cenie nabycia jest możliwość wiarygodnego określenia dat i kwot przyszłych przepływów pieniężnych związanych z danym instrumentem finansowym. Nie oznacza to, że przepływy te muszą być znane i określone ze 100% dokładnością, ale musi być możliwe ustalenie wiarygodnej prognozy przepływów pieniężnych związanych z wycenianą pozycją.

Prognozę taką sporządza się w walucie wycenianego instrumentu finansowego. Podstawą jej sporządzenia są warunki umowy (np. kredytowej) dotyczącej tego instrumentu, o ile nie nastąpiła utrata wartości instrumentu spowodowana niewywiązaniem się jednej ze stron umowy z warunków płatności. Jeśli więc wyceniany jest zaciągnięty kredyt lub pożyczka, to prognoza będzie sporządzona na podstawie warunków płatności zawartych w umowie kredytowej.

Jeśli natomiast wyceniana będzie np. posiadana obligacja, to prognozę sporządza się na podstawie warunków zapisanych w prospekcie emisyjnym obligacji. Harmonogram przepływów pieniężnych, a więc oczekiwanych płatności, uwzględniający przepływ z tytułu wartości początkowej wycenianego instrumentu finansowego, z podaniem dokładnych dat i kwot tych płatności, najłatwiej przygotować za pomocą arkusza kalkulacyjnego.

Najpopularniejszym obecnie typem oprocentowanych zobowiązań finansowych są pożyczki i kredyty, których oprocentowanie jest zmienne, np. określono je jako WIBOR 3M + marża. W takim przypadku jednym z możliwych, a zarazem najprostszych podejść jest sporządzenie prognozy przy zastosowaniu stopy procentowej właściwej dla wycenianej umowy, obowiązującej na daną datę bilansową. Inna możliwość to sporządzenie prognozy przy zastosowaniu oczekiwanych stóp forward, właściwych dla poszczególnych okresów płatności.

W każdym przypadku harmonogram przepływów pieniężnych powinien uwzględniać początkową płatność (otrzymaną w przypadku zobowiązania finansowego lub zapłaconą w przypadku składnika aktywów finansowych) z tytułu nabycia wycenianego instrumentu finansowego. Jeżeli kredyt lub pożyczka są stopniowo spłacane w ciągu trwania umowy, harmonogram oczekiwanych płatności (przepływów pieniężnych) powinien uwzględniać spłaty kapitału kredytu lub pożyczki. Natomiast gdy zobowiązanie (np. kredyt) jest wypłacane w transzach, każdą nową zaciągniętą transzę wycenia się, ujmuje i rozlicza jako osobny instrument finansowy.

3. Koszty transakcyjne związane z nabyciem instrumentu

Wycena w skorygowanej cenie nabycia zakłada, że wartość początkowa składnika aktywów finansowych lub zobowiązania finansowego będzie obejmowała koszty transakcyjne poniesione w związku z ich nabyciem. Koszty transakcyjne nabycia danego składnika aktywów lub zobowiązań finansowych to koszty zarówno zewnętrzne, jak i w uzasadnionych przypadkach także część kosztów wewnętrznych, które poniesiono bezpośrednio w związku z nabyciem danego składnika aktywów lub przyjęciem zobowiązania.

Za uzasadnione koszty bezpośrednie uznaje się takie koszty, które nie zostałyby poniesione, gdyby dany składnik aktywów/zobowiązanie nie zostały nabyte (tzw. koszty krańcowe).

Do kosztów transakcyjnych, uwzględnianych przy ustalaniu wartości początkowej nabywanego składnika aktywów lub zobowiązania, zalicza się przykładowo:

• prowizje za doradztwo płacone agentom, doradcom, pośrednikom w związku z daną transakcją,
• prowizje za przygotowanie transakcji,
• podatki i opłaty wynikające z obowiązujących przepisów,
• koszty obsługi prawnej transakcji.

Koszty wewnętrzne mogą zostać uznane za składnik kosztów transakcyjnych wyjątkowo, wyłącznie w razie ich bezpośredniego powiązania z transakcją nabycia składnika aktywów lub zobowiązań. W przypadku gdy poniesione koszty transakcyjne dotyczą kilku różnych instrumentów finansowych (np. kilku transz zaciąganego kredytu), to poniesione koszty transakcyjne wymagają odpowiedniego doliczenia do wartości poszczególnych, zaciąganych transz (np. proporcjonalnie do ich wartości nominalnej).

4. Efektywna stopa procentowa

Wycena składnika aktywów lub zobowiązań finansowych w skorygowanej cenie nabycia wymaga ustalenia efektywnej stopy procentowej (ang. EIR – effective interest rate) właściwej dla wycenianego instrumentu finansowego. Efektywna stopa procentowa – jak wskazano na wstępie – to stopa, za pomocą której następuje zdyskontowanie do bieżącej wartości przyszłych przepływów pieniężnych związanych z instrumentem finansowym, oczekiwanych w okresie do terminu zapadalności (wymagalności), a w przypadku instrumentów o zmiennej stopie procentowej – w okresie do terminu następnego oszacowania przez rynek poziomu odniesienia.

Efektywna stopa procentowa stanowi wewnętrzną stopę zwrotu (ang. IRR – internal rate of return) składnika aktywów lub zobowiązań finansowych za dany okres. Przy wyliczaniu efektywnej stopy procentowej instrumentu finansowego oraz ustalaniu wartości instrumentu finansowego w skorygowanej cenie nabycia uwzględnia się wszelkie opłaty, w tym także dyskonto i premie, płacone lub otrzymywane przez strony kontraktu (umowy).

Na potrzeby kalkulacji efektywnej stopy procentowej (EIR), data pierwszego, ujemnego przepływu środków powinna być zgodna z datą ujęcia instrumentu finansowego w księgach rachunkowych. Będzie to zazwyczaj data jego nabycia. EIR ustala się w momencie nabycia instrumentu finansowego. W praktyce kalkulacja tej stopy może nastąpić przy wykorzystaniu funkcji XIRR w arkuszu kalkulacyjnym MS Excel.

Stosowanie tej funkcji wymaga podania – jako argumentów – dat przepływów oraz ich prognozowanych wartości. Dlatego ważne jest, by harmonogram oczekiwanych przepływów wykazywał wpływy oraz odpływy pieniężne z odmiennymi znakami oraz by w datach, w których przepływ nie występuje, pola przepływów były wypełnione cyfrą „0” (a nie pozostawione „puste”). W przeciwnym przypadku funkcja zwróci „błąd”.

5. Przychód lub koszt z tytułu odsetek w danym okresie oraz wartość instrumentu finansowego na koniec okresu

Przychody lub koszty z tytułu odsetek od instrumentów finansowych wycenianych w skorygowanej cenie nabycia, takich jak kredyt, pożyczka lub obligacje, ustala się proporcjonalnie do upływu czasu, na poziomie efektywnej dochodowości tych aktywów/zobowiązań, do dnia ich wyłączenia z ksiąg rachunkowych i zalicza do przychodów/kosztów finansowych poszczególnych okresów sprawozdawczych. Odsetki nalicza się w sposób właściwy dla zastosowanej funkcji liczącej efektywną stopę procentową.

Przykładowo, funkcja XIRR oblicza efektywną stopę procentową w ujęciu rocznym, wykładniczym, a więc odsetki – przy stosowaniu tej stopy – ustala się w ujęciu wykładniczym za pomocą wzoru:

gdzie:

EIR – efektywna stopa procentowa ustalona przy zastosowaniu funkcji XIRR,

wartość BO – wartość bilansowa instrumentu finansowego na początek okresu sprawozdawczego,

ACT/365 – liczba dni między bieżącą datą bilansową a poprzednią datą bilansową, na którą obliczono koszt z tytułu odsetek podzielona przez 365.

Gdy – dla ustalenia odsetek – korzystano z funkcji IRR (zamiast XIRR), to odsetki nalicza się stosując funkcję liniową a nie wykładniczą, gdyż funkcja IRR podaje stopę procentową w ujęciu liniowym dla danego okresu (nie w ujęciu rocznym). W takim przypadku zastosowanie znalazłby wzór:

gdzie:

EIR – efektywna stopa procentowa ustalona przy zastosowaniu funkcji IRR.

Po ustaleniu kosztu odsetek przypadających na dany okres sprawozdawczy, skorygowaną cenę nabycia składnika zobowiązań finansowych na koniec okresu sprawozdawczego można ustalić jako sumę:

• kwoty, w jakiej zobowiązanie finansowe zostało wycenione w momencie początkowego ujęcia (wprowadzenia do ksiąg),
• pomniejszonej o spłaty kwoty kapitału,
• powiększonej o umorzenie wszelkich różnic między wartością początkową a łączną wartością przepływów z tytułu składnika zobowiązań za okres do terminu wymagalności lub odsetki ustalone za pomocą efektywnej stopy procentowej (ten element to właśnie koszt z tytułu odsetek naliczony przy zastosowaniu EIR, w sposób opisany powyżej).

Podobnie ustala się skorygowaną cenę nabycia aktywów finansowych, dodatkowo uwzględniając wszelkie odpisy z tytułu utraty wartości tych aktywów.

Kwota wynikająca z opisanej kalkulacji równa się wartości bieżącej (dzisiejszej, aktualnej na dzień bilansowy) przyszłych przepływów pieniężnych z tytułu wycenianego instrumentu finansowego, dzięki jej zdyskontowaniu efektywną stopą procentową, właściwą dla danego instrumentu.

W praktyce często wykorzystuje się powyższą zależność do ustalenia kwoty odsetek. Jest to uzasadnione tym, że funkcja XNPV (ang. net present value – wartość bieżąca netto) dostępna w arkuszu MS Excel, pozwala na łatwe obliczenie wartości bieżącej określonych przepływów pieniężnych przy danej stopie procentowej (EIR). W związku z tą możliwością arkuszy kalkulacyjnych wiele jednostek, zamiast ustalać wartość końcową zobowiązania lub składnika aktywów na podstawie naliczonych odsetek i płatności dokonanych w okresie, podchodzi do kalkulacji niejako od „odwrotnej” strony i ustala koszt lub przychód odsetkowy w okresie na podstawie wartości instrumentu finansowego obliczonej na koniec okresu sprawozdawczego jako różnicę między:

a) wartością bilansową instrumentu finansowego na koniec bieżącego okresu sprawozdawczego obliczoną w skorygowanej cenie nabycia przy zastosowaniu funkcji XNPV, powiększoną o dokonane w ciągu okresu płatności oraz odpisy z tytułu utraty wartości a

b) wartością bilansową instrumentu finansowego na koniec poprzedniego okresu sprawozdawczego.

Przy obu opisanych podejściach ustalony przychód lub koszt odsetkowy oraz wartość bilansowa instrumentu finansowego powinny być takie same. Mogą jedynie powstać nieznaczne różnice spowodowane zaokrągleniami.

Kwota odsetek wynikająca z opisanej kalkulacji będzie poprawna, jeśli stopa procentowa zastosowana do prognoz oraz ustalenia wartości bieżącej przyszłych przepływów pieniężnych na początek oraz na koniec okresu sprawozdawczego będzie taka sama. Oznacza to, że wszelkie zmiany w prognozach przepływów pieniężnych oraz efektywnej stopie procentowej, wynikające ze zmiany stóp rynkowych (jak to opisano w kolejnym punkcie), mogą nastąpić dopiero po ustaleniu przychodu lub kosztu z tytułu odsetek.

Zastosowanie funkcji XNPV zapewnia, że wycena na koniec okresu sprawozdawczego uwzględni wyłącznie przepływy pieniężne, które nastąpią w dniu lub po dniu bilansowym. Warto wiedzieć, że funkcja ta dyskontuje przepływy pieniężne na pierwszą datę w zakresie dat podanych jako jej argument. Dlatego też zakres ten musi uwzględniać na pierwszym miejscu datę, na jaką dokonuje się wyceny.

Dodatkowo wycena uwzględnia – w wartości instrumentu – przepływ, który nastąpił (jeśli rzeczywiście nastąpił) w dacie wyceny. W związku z tym, w celu ustalenia wartości końcowej instrumentu finansowego, należy ten przepływ odpowiednio dodać lub odjąć od kwoty ustalonej za pomocą funkcji XNPV.

Taką samą kwotę odsetek (z drobną różnicą wynikającą z zaokrągleń) otrzymuje się stosując wzór na naliczenie odsetek:

6. Zmiany prognoz lub szacunków przepływów pieniężnych

Wytyczna Stosowania nr 7 do MSR 39 określa, że w przypadku gdy przepływy pieniężne są oparte o zmienną stopę procentową, to na każdy dzień bilansowy należy na nowo ustalić efektywną stopę procentową. Stanowi ona podstawę naliczenia odsetek, uwzględniającą aktualną prognozę przepływów pieniężnych dotyczących danego instrumentu, w zakresie w jakim zmiana prognozy wynika ze zmiany stóp rynkowych. Punktem wyjścia takiej kalkulacji jest wartość bilansowa zobowiązania na koniec poprzedniego okresu sprawozdawczego.

Jeżeli zmiana przepływów pieniężnych wynika z innych czynników niż zmiana rynkowych stóp procentowych, to zgodnie z Wytyczną Stosowania nr 8 do MSR 39 nie ustala się ponownie efektywnej stopy procentowej. W takim przypadku dane wynikające z nowego harmonogramu przepływów pieniężnych dyskontuje się za pomocą pierwotnej efektywnej stopy procentowej.

7. Zapisy księgowe

Biorąc pod uwagę przytoczone wyliczenia, spółka dokona następujących księgowań z zaciągniętego kredytu:

Na dzień 31 grudnia 2011 r.:

Na dzień 31 marca 2012 r.:

Dokonana na dzień 31 marca 2012 r. zmiana harmonogramu przepływów pieniężnych spowodowana zmianą stóp procentowych (scenariusz pierwszy, zaprezentowany w tabeli 4) nie rodzi skutków księgowych. Natomiast zmiana harmonogramu przepływów pieniężnych, wywołana zmianą oczekiwanych dat płatności w wyniku skorzystania z opcji przedpłaty (scenariusz drugi, zaprezentowany w tabeli 5), wymaga ujęcia kosztu z tytułu zmiany szacunków. Ponieważ koszt ten jest wynikiem zastosowania wyceny w skorygowanej cenie nabycia, powinien on powiększyć koszty odsetek ujęte w danym okresie rozliczeniowym:

W każdym kolejnym okresie, aż do daty rozliczenia, spółka dokona analogicznych księgowań.

W celu podziału kwoty zaprezentowanej jako zobowiązania na część długo- oraz krótkoterminową, najczęściej stosowane jest podejście polegające na prezentacji – jako „krótkoterminowa” część zobowiązania – sumy przepływów pieniężnych przypadających do zapłaty w okresie do 12 miesięcy od dnia bilansowego, natomiast jako „długoterminowa” – pozostałej części kwoty zobowiązania.

Prezentacja taka nie jest spójna z zastosowaną wyceną w skorygowanej cenie nabycia, gdzie na wartość bilansową składają się zdyskontowane przepływy pieniężne, jednak najlepiej spełnia wymóg, by jako „krótkoterminowe” prezentować kwoty, które jednostka spodziewa się zapłacić w okresie do 12 miesięcy od dnia bilansowego.

8. Różnice kursowe

Skorygowaną cenę nabycia instrumentu finansowego ustala się w walucie, na jaką opiewa ten instrument, a zatem np. w EUR, jeżeli zaciągnięto kredyt dewizowy w tej walucie. Wartość bilansową instrumentu ustala się przy zastosowaniu kursów przyjętych przez jednostkę do wyceny na dzień bilansowy. Często pojawia się pytanie, jaki kurs powinien być zastosowany do naliczenia odsetek w ciągu okresu sprawozdawczego. W praktyce stosowane są różne rozwiązania.

Ustawa o rachunkowości zawiera w art. 30 wytyczne dotyczące wyceny bilansowej aktywów i pasywów wyrażonych w walutach obcych oraz wyceny operacji gospodarczych, które nastąpi w danym okresie sprawozdawczym. Nie określa jednak, czy przychód lub koszt z tytułu odsetek, naliczony w związku z wyceną w skorygowanej cenie nabycia, stanowi element wyceny bilansowej, czy też powinien być traktowany jako operacja gospodarcza. W przypadku naliczenia odsetek za pomocą efektywnej stopy procentowej w praktyce stosuje się następujące dwa podejścia:

• Pierwsze – zakłada się, że naliczenie odsetek dla potrzeb ustalenia skorygowanej ceny nabycia stanowi element wyceny bilansowej składnika aktywów lub zobowiązania finansowego, a zatem powinno nastąpić w całości wg kursu z dnia bilansowego. Na skutek tego powstają różnice kursowe z tytułu stosowania różnych kursów do ujęcia płatności oraz naliczenia odsetek w ciągu okresu.

• Drugie – zakłada się, że naliczanie odsetek dla potrzeb ustalenia skorygowanej ceny nabycia stanowi „operację gospodarczą” do wysokości faktycznie dokonanej płatności i od tej kwoty nalicza się je za pomocą kursu zastosowanego do ujęcia płatności dokonanej w ciągu okresu sprawozdawczego; ewentualna nadwyżka stanowi element wyceny bilansowej składnika aktywów lub zobowiązania, a jej wycena następuje według kursu z dnia bilansowego. Nie powstają wtedy różnice kursowe z tytułu różnic pomiędzy kwotami naliczonymi i zapłaconymi w ciągu okresu. Rozwiązanie to jest jednak bardziej czasochłonne i trudniejsze do automatyzacji przy stosowaniu systemów finansowo-księgowych.

Jak pokazują przykłady przy obydwu podejściach łączny wynik z tytułu zrealizowanych operacji, wykazany w rachunku zysków lub strat, jest taki sam (w obu przykładach wyniósł on 91 953,20 zł). Jednak w zależności od zastosowanej metody kwoty prezentowane jako koszty odsetek oraz zrealizowane i niezrealizowane różnice kursowe różnią się. Co się tyczy kursów stosowanych do powyższych transakcji, to jednostka powinna przyjąć wybraną przez siebie zasadę (politykę) rachunkowości i stosować ją konsekwentnie.

9. Podsumowanie

Rozporządzenie o instrumentach finansowych przewiduje dla większości aktywów i zobowiązań finansowych, które powodują stałe lub możliwe do określenia płatności, wycenę w skorygowanej cenie nabycia. W praktyce, w przypadku gdy z danym instrumentem finansowym nie wiążą się znaczące koszty transakcyjne, to suma kapitału instrumentu finansowego i naliczonych liniowo odsetek daje kwotę zbliżoną do kwoty, jaką uzyskuje się, stosując zaprezentowany na przykładach sposób ustalania skorygowanej ceny nabycia. Dlatego też w takich przypadkach, np. kredytów obrotowych, często nie dokonuje się osobnej wyceny w skorygowanej cenie nabycia, lecz wycenia taki kredyt w wysokości nominału, powiększonego o odsetki. Zastosowanie tego uproszczenia nie zmienia faktu, że kredyt taki nadal jest instrumentem finansowym wycenianym w skorygowanej cenie nabycia i tak należy go klasyfikować.

Zachęcam do przećwiczenia wyceny w skorygowanej cenie nabycia na podstawie przykładów zaprezentowanych w artykule; pomoże to w wykonaniu takich kalkulacji dla rzeczywistych transakcji. Przekonają się Państwo, że największą trudność sprawia – w przypadku każdej takiej wyceny – opracowanie poprawnej prognozy przepływów pieniężnych dotyczących wycenianego instrumentu finansowego. Pozostałe działania to już tylko kwestia doboru poprawnych formuł w Excelu.