Właściwe ustawodawstwo ustalają instytucje ubezpieczeniowe

Potwierdza to wyrok SN z 13.09.2018 (II UK 261/17).

Pan X od 1.01.2008 prowadzi działalność gospodarczą w Polsce. 8.02.2012 zawarł dodatkowo umowę o pracę ze słowackim pracodawcą – przez 10 godz. w miesiącu miał wykonywać czynności promotora usług i produktów za wynagrodzeniem 40 euro. Jako miejsce pracy strony określiły Republikę Słowacką. Z tytułu zatrudnienia X otrzymywał miesięcznie ok. 145 zł.

O podjęciu pracy na Słowacji X poinformował ZUS, wnosząc o „tymczasowe ustalenie ustawodawstwa właściwego”. ZUS zwrócił się do słowackiej instytucji ubezpieczeniowej (Socialnej Poistovnej, dalej SP) o potwierdzenie faktycznego wykonywania pracy. Wobec braku odpowiedzi poinformował X, że od 8.02.2012 podlega on ustawodawstwu słowackiemu w zakresie ubezpieczeń społecznych, na podstawie art. 13 ust. 3 rozporządzenia nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (DzUrz UE L 166/1 z 30.04.2004). Jednocześnie w tym samym piśmie poinformowano, że ustawodawstwo słowackie ma charakter tymczasowy – stanie się ostateczne, jeżeli SP w ciągu 2 mies. nie wniesienie zastrzeżeń.

SP je jednak wniosła, informując, że w wyniku kontroli stwierdzono, iż zatrudniający to tzw. firma skrzynkowa i że jego pracownicy nie wykonują pracy na Słowacji, X nie został więc objęty słowackimi ubezpieczeniami, a w konsekwencji SP nie wystawi formularza A1. ZUS ustalił dla X jako właściwe ustawodawstwo polskie. Decyzja stała się ostateczna wobec niewniesienia zastrzeżeń przez SP. X ją zaskarżył, twierdząc, że podlega słowackiemu ustawodawstwu.

SN przypomniał, że art. 13 ust. 3 rozporządzenia nr 883/2004 zawiera normę kolizyjną wskazującą na ustawodawstwo właściwe dla ubezpieczenia społecznego osoby normalnie wykonującej pracę najemną i pracę na własny rachunek w różnych państwach UE. Aby zrealizować swoje prawo do podlegania ubezpieczeniu społecznemu w jednym tylko kraju członkowskim, należy złożyć wniosek o ustalenie ustawodawstwa właściwego do instytucji państwa miejsca zamieszkania. Ta ma obowiązek wdrożenia procedury przewidzianej w art. 16 rozporządzenia wykonawczego do rozporządzenia nr 883/2004.

Jeśli procedura zostanie zrealizowana, to jest ona wiążąca. Fakt, że określenie właściwego ustawodawstwa odbywa się z uwzględnieniem rozporządzenia nr 883/2004, nie oznacza, że zainteresowany może – powołując się na nie – kwestionować przed organem państwa miejsca zamieszkania stanowisko zajęte przez państwo miejsca wykonywania pracy najemnej.

O ważności tytułu ubezpieczenia społecznego na terytorium danego państwa władczo rozstrzygnąć może organ tego tylko państwa, natomiast ZUS i sąd ubezpieczeń społecznych są pozbawione kompetencji do samodzielnej oceny stosunku prawnego stanowiącego ten tytuł.

Ostateczne ustalenie właściwego ustawodawstwa przez państwo miejsca zamieszkania jest wiążące dla wszystkich zainteresowanych państw UE. Jedyna możliwość usunięcia tej decyzji z obrotu prawnego polega na kolejnym porozumieniu instytucji państw członkowskich co do tego, że sytuacja danej osoby jest inna niż wynikałoby z wydanego dokumentu. Wówczas ostateczny dokument może być wycofany/uznany za nieważny przez instytucję, która go wydała, po wspólnym porozumieniu instytucji państw UE, co umożliwia wydanie w jego miejsce (przez instytucję miejsca zamieszkania) kolejnego dokumentu ustalającego właściwe ustawodawstwo, uwzględniającego to wspólne porozumienie.