Takim właśnie stwierdzeniem dr Zdzisław Fedak zapoczątkował swoje wystąpienie na II Kongresie Polskiej Rachunkowości w 2017 r. Jeśli taka ocena jest formułowana przez guru i nestora polskiej rachunkowości, przez eksperta, który rachunkowości poświęca całe życie zawodowe, to ocena ta ma charakter poważnego ostrzeżenia mimo metaforycznej stylistyki. Ale też taka właśnie stylistyka, bardzo atrakcyjna w odbiorze, cechuje większość wypowiedzi i wiele publikacji dr. Zdzisława Fedaka. Z pewnością ma na to także wpływ renesansowa osobowość tego wybitnego ekonomisty, który jest zarazem miłośnikiem malarstwa, literatury i sztuki oraz podróży inspirowanych wielką ciekawością świata.
Owa renesansowość z pewnością sprzyja holizmowi w ocenach oraz wypowiedziach z obszaru rachunkowości i nie tylko. Niemal zawsze wypowiedzi te, choć przeważnie dotyczące fundamentalnych kwestii i nierzadko rozmaitych nieprawidłowości w finansach i życiu gospodarczym, okraszane są zgrabną dozą specyficznego dowcipu. Jednak najważniejszymi – moim zdaniem – cechami tych wypowiedzi są ich ostrzegawczy charakter i profetyczna trafność, połączona z pasją, empatią i troską o zawodową etykę księgowych. Świadczy o tym m.in. fakt, że choć od cytowanej w tytule wypowiedzi dr. Zdzisława Fedaka minęło już 6 lat, wiele wskazuje, że formułowane wówczas oceny (mimo niebywałego dynamizmu przemian rzeczywistości społeczno-gospodarczej i głębokich w tamtym okresie turbulencji, w tym pandemicznych i wojennych) nie tylko nie tracą na aktualności, a wręcz zyskują, i to bardzo.
Dr Zdzisław Fedak zwraca bowiem uwagę, że rachunkowość, choć z definicji ma służyć ludziom, w tym przede wszystkim interesariuszom jednostek, których dotyczy, staje się coraz bardziej odhumanizowana, coraz mniej transparentna, a tym samym coraz mniej zrozumiała dla interesariuszy. A przecież rachunkowość ma z definicji tworzyć wierną, finansową „fotografię” danej jednostki. Obecnie jednak owa „fotografia” staje się coraz bardziej zamglona, a niekiedy wielce przeretuszowana i odległa od rzeczywistego obrazu. Dr Zdzisław Fedak doskonale identyfikuje tego typu nieprawidłowości. W medialnych wystąpieniach, m.in. towarzyszących II Kongresowi Polskiej Rachunkowości,zauważał: „Dzisiaj księgowy jest całkiem nieźle uposażony, jego ranga społeczna niewątpliwie się poprawiła, a to, że żyjemy w dobie komputerów i internetu, powoduje, że praca stała się o wiele łatwiejsza i przyjemniejsza, bo mniej się robi, a więcej myśli”.
Równocześnie jednak przestrzegał przed zagrożeniami, jakie mogą wynikać z niewłaściwego wykorzystywania potencjału nowoczesnych technologii, w tym cyfrowych. Zwracał m.in. uwagę na coraz szerszy zakres korzystania przez podmioty prawne z outsourcingu, czyli usługowego prowadzenia ksiąg rachunkowych przez centra obliczeniowe i podobne organizacje. W związku z tym oceniał: „Z jednej strony to jest plus, bo powstają u nas filie zagranicznych koncernów i obsługujemy z Polski cały świat, ale z drugiej strony to oznacza, że coraz rzadziej będzie można spotkać Rzeckiego lub Wokulskiego czy też «księgowych-patriotów», bo to będzie robiła usługowa firma z zewnątrz”.
Guru polskiej rachunkowości dostrzega w tym niebezpieczeństwo odhumanizowania działalności: „W takich warunkach bowiem księgowy przestaje widzieć sens swojej pracy jako służenie firmie”. A przecież: „Podstawowa wartość pracy księgowego sprowadza się nie do tego, żeby zaksięgować i przygotować sprawozdanie finansowe, tylko żeby odczytać to, co z niego wynika. Jeżeli będzie to robił ktoś inny, to księgowym zostanie robota głupiego”.
Tak dosadne oceny, niestety, znajdują potwierdzenie w praktyce, a dzisiejsza, wielce turbulentna społeczno-gospodarcza rzeczywistość spektakularnie tego dowodzi. Rachunkowość staje się bowiem coraz bardziej złożona i nieczytelna dla interesariuszy, a przecież to im ma służyć. Owa złożoność nie wpisuje się zatem w rekomendacje dr. Zdzisława Fedaka, według którego: „Rozwiązania powinny być proste i zawierać jak najmniej różnic między podatkami i rachunkowością, a przepisy powinny wspierać bezpieczeństwo obrotu gospodarczego”. Wskazuje On przy tym m.in. na nieprzejrzystość wyceny aktywów, w tym na przykład na niejasne określenie „trwała utrata wartości”.
[1] J.E. Stiglitz, Szalone lata dziewięćdziesiąte: nowa historia najświetniejszej dekady w dziejach świata, Wydawnictwo Nau‑kowe PWN, Warszawa 2006, s. 137.
Zasadność ostrzegawczych opinii dr. Zdzisława Fedaka znajduje potwierdzenie także w publikacjach wybitnych ekonomistów, w tym noblistów. Szczególną wymowę mają tu oceny formułowane przez amerykańskiego ekonomistę Josepha E. Stiglitza (uhonorowanego w 2001 r. Nagrodą Noblawłaśnie za wkład do analizy rynków cechujących się asymetrią informacji, która występuje, gdy jedni uczestnicy rynku mają lepsze informacje niż inni). W jednej z publikacji, w rozdziale pod symptomatycznym tytułem „Podręcznik zwodniczego księgowania”, noblista wskazuje na groźne mankamenty współczesnej rachunkowości. Podkreśla, że sprawozdania finansowe przedsiębiorstw stają się coraz bardziej skomplikowane, a przez to mało przejrzyste, co sprzyja różnego rodzaju manipulacjom księgowym, mającym symptomy „artyzmu”[1].
Także inni badacze eksponują niebezpiecznie rosnącą złożoność i zmienność reguł księgowych oraz związaną z tym względną łatwość – i to bez naruszania przepisów – „kreowania” pożądanego przez menedżerów wizerunku firmy. Wymienia się wiele sposobów takiego działania, w tym nie tylko kreację wyników finansowych poprzez fuzje, przejęcia, emisję i wycenę papierów wartościowych, lecz także takie formy wyprowadzania pieniędzy z przedsiębiorstwa, jak wynagrodzenia menedżerów, atrakcyjne, nieznajdujące efektywnościowego, biznesowego uzasadnienia wyjazdy służbowe, bonusy i nepotyzm.
Z literatury przedmiotu wynika, że podlegające międzynarodowym standardom rachunkowości prawo bilansowe znalazło się pod presją niebywałego dynamizmu rynku kapitałowego i innowacji finansowych oraz procesów globalizacji. Rosnące w wyniku tego w potęgę korporacje ponadnarodowe zwiększają zarazem siłę swojego oddziaływania na regulacje i standardy rachunkowości.
W takich warunkach podstawowe znaczenie ma szczególna dbałość o klarowność i przejrzystość regulacyjną. Nie sprzyja jej natomiast nadmierna zmienność regulacji i nazewnictwa w rachunkowości. Twórczość, kreatywność nazewnicza w tym zakresie nie zawsze przynosi pożytek, może być szkodliwa, a przy tym stanowić narzędzie manipulowania klientami i rynkiem.
Zmiany nazewnictwa w rachunkowości i generalnie zmiany w prawie bilansowym przywodzą na myśl manipulacje w sferze innowacji finansowych (traktowane zresztą jako jedna z przyczyn kryzysogenności). Prawo bilansowe to delikatne narzędzie i manipulowanie nim może prowadzić do skutków równie niepożądanych, jak bańki spekulacyjne związane z innowacjami finansowymi.
Im większa zmienność regulacyjna oraz dynamizm przemian gospodarczych, generujących wzrost ryzyka i niepewności, tym większa potrzeba wczesnego ostrzegania przed zagrożeniami w działalności gospodarczej. Jednak jednym z niezbędnych warunków wczesnego ostrzegania jest zarazem rzetelność finansowego wizerunku biznesu, co powinna gwarantować rachunkowość. Wskazuje to na znaczenie eksperckiej wiedzy księgowej.
[2] G.A. Akerlof, R.J. Shiller, Animal Spirits: How Human Psychology Drives the Economy, and Why It Matters for Global Capitalism, Princeton University Press, Princeton–Oxford 2009, s. 29.
Amerykańscy nobliści z dziedziny ekonomii George A. Akerlof (razem z Josephem E. Stiglitzem w 2001 r. nagrodzeni za badania asymetrii informacyjnej) i Robert J. Shiller (w 2013 r. uhonorowany za badania cen aktywów) wskazują na psychologiczne analizy osobowości księgowych. Z analiz tych wynika, że są to osoby zorientowane na „fakty i detale”, osoby z natury „sceptyczne oraz krytyczne” i nastawione na pracę w systematycznym, stabilnym i uporządkowanym stylu. Według tych ocen księgowi są „chłodno myślącymi szeryfami Dzikiego Zachodu i herosami kapitalizmu”[2].
Zorientowanie księgowych na „fakty i detale” przekłada się niekiedy na dość złośliwe, anegdotyczne charakterystyki tego zawodu, jak na przykład „księgowy to ktoś taki, kto woli się mylić dokładnie, niż w przybliżeniu mieć rację”. Niemniej księgowi jawią się jako niezłomni obrońcy rzetelności i prawa bilansowego. Mimo to niekiedy dochodzi do paradoksu koegzystencji niejako genetycznej, zawodowej rzetelności księgowych z rachunkowością defraudacyjną. Przypadki rachunkowości defraudacyjnej z pewnością nie sprzyjają etosowi zawodu księgowego, mogą wywoływać „efekt aureoli”, czyli rozprzestrzeniania się przekonania o niewiarygodności jednej osoby (fizycznej lub prawnej) na całą kategorię społeczną, aż do powstania negatywnego, dalekiego od prawdy stereotypu.
Niestety, tego typu nieprawidłowości nie omijają także innych dyscyplin ekonomicznych. Nie tylko bowiem „rachunkowość traci cnotę”. Nie lepiej jest z ekonomią, co wyraziście eksponuje m.in. Jerzy Wilkin w artykule pod symptomatycznym tytułem „Dlaczego ekonomia straciła duszę?”[3]. Owa „utracona dusza ekonomii” – pojęcie bardzo przystające do sygnalizowanej przez dr. Zdzisława Fedaka „utraconej cnoty rachunkowości” – przejawia się m.in. w chrematystycznych deformacjach ekonomii, w tym koncepcji dobra, oraz w marginalizowaniu wartości społecznych, co negatywnie rzutuje na praktykę społeczno-gospodarczą. Prowadzi to m.in. do paradoksalnego zjawiska zniewolonego konsumenta na wolnym rynku[4].
Na tym tle dodatkowo uwydatnia się znaczenie tego, by rachunkowość gwarantowała niezafałszowany obraz kondycji finansowej i szans kontynuowania działalności objętych nią jednostek. I temu całe swoje życie zawodowe poświęca dr Zdzisław Fedak, heros polskiej rachunkowości.
Dziś szczególnie ważne jest, aby opinie, przestrogi i rekomendacje tego wielkiego znawcy rachunkowości z możliwie największą siłą przekładały się na rzeczywistość.
