Przedawnienie roszczeń wobec konsumenta – czy trzeba sporządzić PIT-11

W myśl art. 42a ust. 1 updof osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, osoby prawne i ich jednostki organizacyjne oraz jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, dokonujące wypłaty należności lub świadczeń, o których mowa w art. 20 ust. 1 (przychody z innych źródeł), od których nie mają obowiązku pobierać zaliczki na PIT lub zryczałtowanego podatku dochodowego, są obowiązane sporządzić według ustalonego wzoru (formularz PIT-11) informację o wysokości przychodów i przesłać ją podatnikowi oraz właściwemu US.

Art. 117 § 2 Kc stanowi, że po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może się uchylić od jego zaspokojenia. Oznacza to, że wierzyciel nie uzyska ochrony w dochodzeniu przedawnionego roszczenia i nie będzie ono mogło zostać przymusowo zrealizowane. Wierzyciel przedawnionego roszczenia nie może więc liczyć na wydanie przez sąd powszechny wyroku zasądzającego zapłatę przedawnionej kwoty, jeśli dłużnik w uprawniony sposób powoła się na zarzut przedawnienia.

Brak możliwości skutecznego dochodzenia roszczenia na drodze sądowej nie oznacza jednak, że zobowiązany nie ma obowiązku wykonania swojego przedawnionego świadczenia. Taki obowiązek istnieje mimo przedawnienia zobowiązania. Nie ustaje, ale przekształca się w tzw. zobowiązanie naturalne.

Prawo cywilne nadal traktuje zobowiązanego z przedawnionej wierzytelności jako dłużnika, z tą tylko różnicą, że odmawia wierzycielowi ochrony prawnej, w tym zastosowania przymusu państwowego w celu wyegzekwowania wierzytelności. Prawo cywilne nie uznaje jednak spełnienia takiego świadczenia za świadczenie nienależne, które skutkowałoby bezpodstawnym wzbogaceniem wierzyciela. W konsekwencji dłużnik, dysponując majątkiem stanowiącym równowartość przedawnionego roszczenia, nie dysponuje swoim mieniem, podejmując zaś ew. decyzję o zwrocie przedawnionego świadczenia, zwróci wierzycielowi to, co było mu należne.

Skoro zobowiązania cywilnoprawne – inaczej niż podatkowe – nie wygasają na skutek przedawnienia, to nie można twierdzić, aby samo przedawnienie rodziło dla dłużnika wymierną korzyść. Prawo podatkowe nie może całkowicie abstrahować od cywilnoprawnej sytuacji dłużnika. Wobec tego w związku z samym przedawnieniem roszczenia wierzyciela nie następuje u dłużnika trwałe przysporzenie majątkowe i nie powstaje przychód podlegający opodatkowaniu.

Na skutek przedawnienia dłużnik nie uzyskuje żadnej realnej i definitywnej korzyści majątkowej, ponieważ formalnie nadal jest zobowiązany do wykonania świadczenia. Tym samym nie powstaje u niego przychód z nieodpłatnego świadczenia, o którym mowa w art. 11 ust. 1 updof, a w rezultacie wierzyciel nie jest zobowiązany do sporządzenia informacji PIT-11.

Przychodem podatkowym jest tylko takie przysporzenie majątkowe, które ma charakter trwały, definitywny. Po stronie dłużnika przedawnionego zobowiązania nie występuje żadne jego własne przysporzenie majątkowe, a w konsekwencji nie można też mówić o przysporzeniu trwałym, definitywnym. Wprawdzie skoro dłużnik skorzystał z zarzutu przedawnienia, nie będzie zmuszony do wykonania świadczenia, ale nie oznacza to zmniejszenia pasywów, zwolnienia z długu, umorzenia zobowiązania. Dłużnik nadal jest obowiązany do spełnienia świadczenia, a jeśli go nie spełnia, to postępuje wbrew obowiązkowi prawnemu, co jednak nie powoduje, że przedmiot świadczenia wchodzi definitywnie do jego majątku.

Pogląd ten ma również oparcie w wykładni systemowej wewnętrznej. W art. 14 ust. 1 updof ustawodawca zawarł ogólną definicję przychodów z działalności gospodarczej, natomiast w art. 14 ust. 2 tej ustawy uzupełnił ją, wskazując m.in. w pkt 6, że za przychód z działalności gospodarczej należy uznać również „wartość umorzonych lub przedawnionych zobowiązań”. Użycie określenia „również” oznacza, że bez tego przepisu przedawnione zobowiązania nie byłyby przychodem i aby zaliczyć je do przychodów, potrzebna była wyraźna, wyartykułowana wola ustawodawcy.

Zastrzeżenia, że przychodem są „również” przedawnione zobowiązania, ustawodawca nie zawarł natomiast ani w art. 11, ani w art. 20 updof (w którym wymienia przychody z tzw. innych źródeł). Należy zatem z tych regulacji wyciągnąć jednoznaczny wniosek, że przedawnione zobowiązania są przychodami tylko wtedy, gdy ustawodawca wyraźnie tak wskazał. Gdyby przedawnione zobowiązania były przychodami co do zasady, art. 14 ust. 2 pkt 6 updof byłby zbędny.

Podobny pogląd został wyrażony m.in. w wyrokach NSA z 19.12.2019 r. (II FSK 301/18) i 12.02.2020 r. (II FSK 808/18), w których czytamy: Oświadczenie wierzyciela, że uznaje zarzut przedawnienia, cofa pozew i nie będzie dochodził przedawnionego zobowiązania cywilnoprawnego, nie tworzy po stronie dłużnika stanu otrzymania przychodu w postaci wartości nieodpłatnego świadczenia, o którym mowa w art. 11 ust. 1 updof.