Wspólność majątkowa – czy i jak wpływa na rozliczenie VAT

Ustrój wspólności majątkowej

Małżeński ustrój majątkowy definiowany jest jako sytuacja prawna małżonka wobec majątku drugiego małżonka. Zgodnie z art. 31 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (ustawa z 25.02.1964 r., DzU z 2020 r. poz. 1359, dalej Kro) z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny).

Stosownie do art. 35 Kro w czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Nie może również rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku.

Istota wspólności majątkowej małżeńskiej polega więc na tym, że każdy z małżonków jest współwłaścicielem poszczególnych składników majątku wspólnego (dorobkowego) na zasadach współwłasności łącznej (bezudziałowej).

Czy małżonkowie mogą być podatnikiem VAT

W art. 15 ust. 1 ustawy o VAT wskazano podmioty, które mogą być podatnikami podatku od towarów i usług. Małżeństwo nie należy do żadnej kategorii podmiotów wymienionych w tym przepisie.

Jednocześnie żaden przepis ustawy o VAT nie zabrania małżonkom prowadzenia działalności gospodarczej jako odrębnym podatnikom. Ani na gruncie Kro, ani innych ustaw nie ma też przeciwwskazań, aby pomiędzy małżonkami prowadzącymi odrębne działalności istniała ustawowa wspólność majątkowa.

Czy transakcje między małżonkami są skuteczne

Nie może ulegać wątpliwości, że pod względem cywilnym transakcje takie będą obojętne. Z charakteru wspólności majątkowej wynika, że własność przedmiotu transakcji nie ulegnie zmianie. „Sprzedany” jednemu małżonkowi przez drugiego towar nadal będzie objęty współwłasnością małżonków. Zapłata za towary czy usługi będzie pochodziła z tej samej masy majątkowej, do której ostatecznie trafi.

W świetle przepisów o VAT z dostawą towarów związane jest przeniesienie prawa do rozporządzania towarami jak właściciel (art. 7 ust. 1 ustawy o VAT). Z kolei w przypadku usług należy zwrócić uwagę na odpłatność (art. 8 ust. 1 tej ustawy). Podstawą opodatkowania zarówno dla dostawy towarów, jak i dla świadczenia usług jest wynagrodzenie rzeczywiście otrzymane z tego tytułu.

Art. 5 ust. 2 stanowi jednak również, że czynności te (dostawy usługi) podlegają opodatkowaniu niezależnie od tego, czy zostały wykonane z zachowaniem warunków oraz form określonych przepisami prawa.

Stanowisko fiskusa

Organy podatkowe domagają się opodatkowania VAT transakcji pomiędzy małżonkami, wskazując na nadrzędność zasady autonomii prawa podatkowego.

W piśmie KIS z 4.07.2022 r. (0111-KDIB3-1.4012.240.2022.2.AB) czytamy: mimo faktu, że prowadzi Pani działalność gospodarczą i nie ma Pani rozdzielności małżeńskiej z mężem (posiada Pani wspólność majątkową), to Pani w sensie ekonomicznym jest właścicielem tej części majątku wspólnego. Tak więc, pomimo istniejącego braku rozdzielności majątkowej z mężem, składnik majątku w postaci samochodu osobowego przeznaczony był wyłącznie do działalności gospodarczej Pani (jednego z małżonków) w rozumieniu art. 15 ust. 2 ustawy [o VAT]. Tym samym, z tytułu przekazania składnika majątkowego w postaci samochodu osobowego do działalności gospodarczej męża, będzie działała Pani jako podatnik w rozumieniu art. 15 ust. 1 ustawy.

KIS już wcześniej wypowiadała się w podobnym tonie, m.in. w interpretacji z 14.08.2020 r. (0113-KDIPT1-3.4012.420.2020.2.MWJ): Mimo faktu, że wnioskodawca prowadzi działalność gospodarczą w oparciu o część majątku wspólnego, to on w sensie ekonomicznym jest właścicielem tej części majątku wspólnego. Zatem, pomimo zakupu składników majątku w ramach istniejącej małżeńskiej wspólnoty majątkowej, składniki te były przeznaczone wyłącznie do działalności gospodarczej wnioskodawcy (jednego z małżonków) w rozumieniu art. 15 ust. 2 ustawy. Tym samym wnioskodawca z tytułu przekazania sprzętu do działalności gospodarczej żony będzie działał jako podatnik w rozumieniu art. 15 ust. 1 ustawy.

Co istotne, podatek nie wystąpi, jeżeli przedmiotem transakcji będzie przedsiębiorstwo lub jego zorganizowana część (art. 6 pkt 1 ustawy o VAT), co potwierdza m.in. interpretacja IS w Poznaniu z 13.04.2016 r. (ILPP2/4512-1-58/16-4/AD).

Co wynika z orzecznictwa

Sądy administracyjne skupiają się na kwestii odpłatności świadczenia. Wskazuje się w nich, że nie jest możliwe uregulowanie należności pomiędzy małżonkami. Okoliczność ta może rzutować na neutralność transakcji na gruncie VAT.

W wyroku NSA z 4.04.2018 r. (I FSK 887/16) zaznaczono, że autonomia prawa podatkowego nie stoi na przeszkodzie, by uznać, że przesunięcie towarów z działalności gospodarczej męża do działalności gospodarczej małżonki, dokonywane w ramach tych działalności, gdy małżonków łączy wspólność majątkowa istniejąca na podstawie przepisów Kro, nie stanowi odpłatnej dostawy towarów i nie podlega opodatkowaniu podatkiem VAT.

Takie też stanowisko zajął WSA w Bydgoszczy w wyroku z 25.05.2021 r. (I SA/Bd 171/21): art. 7 ust. 2 ustawy o VAT nie ma zastosowania do małżonków będących we wspólności majątkowej (wspólność ustawowa), ponieważ nie występuje tu przeniesienie wspólnego majątku z jednego podatnika na drugiego.

WSA w Gdańsku w wyroku z 11.12.2018 r. (I SA/Gd 939/18) stwierdził, że w sytuacji, gdy pomiędzy małżonkami istnieje ustawowa wspólność majątkowa, wszelkie transakcje, jakie zawierane są pomiędzy małżonkami prowadzącymi odrębnie działalność gospodarczą, nie mogą mieć charakteru odpłatnego. Nie można ich również uznać jako nieodpłatne przeniesienie towaru, albowiem małżonkowie nie mogą wyodrębnić udziałów, którymi mogliby niezależnie rozporządzać.

Jak postępować

Wyraźny rozdźwięk między praktyką organów podatkowych a wyrokami sądów administracyjnych z pewnością nie sprzyja obrotowi gospodarczemu. Tym bardziej, że swoje racje i argumenty mają obie strony sporu prawnego. Pożądane byłoby wydanie przez MF interpretacji ogólnej przepisów podatkowych, która wyeliminowałaby wątpliwości interpretacyjne przy rozliczeniu opisanych transakcji.