Urzędnik przyjdzie na zakupy, by sprawdzić, czy przedsiębiorca nie unika podatku

Zakup kontrolowany

Do tej pory tzw. zakup kontrolowany był możliwy na podstawie:

• art. 16 ust. 1 pkt 11 ustawy z 15.12.2000 r. o Inspekcji Handlowej (DzU poz. 1706), upoważniającego inspektora Państwowej Inspekcji Handlowej do sprawdzenia rzetelności obsługi poprzez dokonanie zakupu produktu lub usługi, a także
• art. 105ia ust. 1 ustawy z 16.02.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (DzU z 2021 r. poz. 275), który upoważnia kontrolującego do podjęcia czynności zmierzających do zakupu towaru w celu uzyskania informacji mogących stanowić dowód w sprawie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów.

Tak więc miał służyć ochronie konsumentów.

Podobny zakup kontrolowany uregulowany w ustawie KAS, nazwany nabyciem sprawdzającym, polega na zakupie towarów lub usług w celu sprawdzenia wywiązywania się przez sprawdzanego z obowiązków wynikających z przepisów prawa podatkowego, w zakresie:

• ewidencjonowania sprzedaży przy zastosowaniu kasy rejestrującej,
• wydawania nabywcy paragonu fiskalnego.

Sprawdzanym może być podatnik sprzedający towary lub usługi albo osoba dokonująca tej sprzedaży w jego imieniu i na jego rzecz.

Pojęcie podatnika nie budzi wątpliwości. Co do osoby dokonującej sprzedaży w jego imieniu i na jego rzecz to według ustawodawcy należy przez nią rozumieć sprzedawcę (w potocznym rozumieniu, a więc np. pracownika podatnika).

Sprawdzanym może też być podmiot, któremu na podstawie § 5 rozporządzenia MF z 29.04.2019 r. w sprawie kas rejestrujących (DzU z 2021 r. poz. 1625) podatnik przekazał kasę powierzoną lub którego podatnik zobowiązał ewidencjonować sprzedaż na swoją rzecz lub w swoim imieniu przy użyciu kasy tego podmiotu.

Sprawdzającym może być pracownik US albo UCS wykonujący czynności służbowe, a także funkcjonariusz UCS.

Oznacza to, że nie każdy pracownik US czy UCS może dokonać nabycia sprawdzającego.

W praktyce będzie to pracownik, do którego obowiązków pracowniczych należy dokonywanie nabycia sprawdzającego, a więc – co do zasady – osoba zatrudniona w komórce kontrolnej danego US lub UCS, mająca nie tylko legitymację służbową, ale także stałe upoważnienie do przeprowadzania nabyć sprawdzających.

O ile dotąd stałe upoważnienia dotyczyły niektórych kontroli celno-skarbowych i były udzielane przez naczelników UCS, o tyle do nabycia sprawdzającego są udzielane też przez naczelnika US.

Stałe upoważnienie zawiera oznaczenie organu, datę i miejsce wystawienia, wskazanie podstawy prawnej, wskazanie sprawdzającego oraz podpis osoby udzielającej upoważnienia.

Sprawdzający może wylegitymować

Nabycie sprawdzające odbywa się na podstawie legitymacji służbowej i stałego upoważnienia udzielonego przez naczelnika US albo UCS. Jednak w odróżnieniu od kontroli podatkowej lub celno-skarbowej sprawdzający nie okazuje legitymacji służbowej przed wykonaniem tej czynności, a dopiero po niej.

Sprawdzającemu przysługuje uprawnienie do legitymowania lub ustalania w inny sposób tożsamości sprawdzanych w zakresie niezbędnym na potrzeby tego nabycia (identyczne uprawnienie przysługuje w trakcie kontroli celno-skarbowej na podstawie art. 64 ust. 1 pkt 4 ustawy KAS). Takim innym niż wylegitymowanie sposobem ustalenia tożsamości sprawdzanego może być np. przywołanie funkcjonariusza Policji.

Mowa tu o zakresie niezbędnym na potrzeby nabycia sprawdzającego, a więc przykładowe przywołanie Policji będzie uzasadnione w razie stwierdzenia niezaewidencjonowania sprzedaży przy zastosowaniu kasy rejestrującej lub niewydania paragonu fiskalnego czy innego zachowania sprawdzanego będącego przesłanką sporządzenia protokołu z nabycia sprawdzającego. To z kolei wiąże się z ew. negatywnymi konsekwencjami dla sprawdzanego. Nie będzie takiej potrzeby w przypadku niestwierdzenia nieprawidłowości, gdyż ustalanie tożsamości sprawdzanego jedynie w celu zamieszczenia jego danych w notatce służbowej nie jest niezbędne na potrzeby nabycia sprawdzającego, a jedynie na potrzeby sporządzenia tej notatki.

Jak to się odbywa

Nabycie sprawdzające jest dokonywane w miejscu sprzedaży towarów lub świadczenia usług przez sprawdzanego. Sprawdzający nie może zatem nabywać towaru czy usługi na odległość.

Niezwłocznie po nabyciu sprawdzający okazuje sprawdzanemu legitymację służbową, informuje go o dokonaniu nabycia sprawdzającego oraz poucza o jego prawach i obowiązkach. Niezwłocznie, czyli w jak najkrótszym czasie po nabyciu towaru lub usługi.

Ponieważ na podstawie § 6 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia w sprawie kas rejestrujących podatnicy, prowadząc ewidencję, wystawiają i wydają nabywcy, bez jego żądania, paragon fiskalny – podczas dokonywania sprzedaży, nie później niż z chwilą przyjęcia należności – okazanie legitymacji służbowej powinno nastąpić niezwłocznie po przekazaniu należności przez sprawdzającego, jednak w czasie umożliwiającym sprawdzanemu wydanie paragonu fiskalnego.

Posłużenie się przez prawodawcę nieostrym pojęciem „niezwłocznie” może być nadużywane przez sprawdzającego. Sprawdzany może wówczas wykorzystać monitoring do udowodnienia ew. nadużycia.

Gdy sprawdzany tego zażąda, sprawdzający ma obowiązek okazać stałe upoważnienie do dokonywania nabycia sprawdzającego.

Towar wraca do sprzedawcy

Nabyty w toku nabycia sprawdzającego towar jest niezwłocznie zwracany sprawdzanemu wraz z paragonem fiskalnym dokumentującym sprzedaż, jeżeli paragon został wydany.

W tym przypadku „niezwłocznie” należy rozumieć „w jak najkrótszym czasie” po okazaniu sprawdzanemu legitymacji służbowej, poinformowaniu go o dokonaniu nabycia sprawdzającego oraz pouczeniu o jego prawach i obowiązkach, jednak nie później niż przed rozpoczęciem sporządzania protokołu lub notatki służbowej.

Sprawdzający nie zwraca towaru, jeżeli z uwagi na jego rodzaj lub szczególne właściwości nie jest możliwa jego ponowna sprzedaż. Towar może być wówczas pozostawiony – za zgodą sprawdzanego – w miejscu jego nabycia. W przeciwnym razie staje się własnością Skarbu Państwa.

W uzasadnieniu projektu Polskiego Ładu wskazano, że towarem, którego rodzaj lub szczególne właściwości uniemożliwiają ponowną sprzedaż, są np. lody.

Wyrażenie zgody sprawdzanego na pozostawienie towaru ma w założeniu ustawodawcy zabezpieczać organy podatkowe przed ponoszeniem kosztów utylizacji, jeżeli taki wymóg wynika z odrębnych przepisów. Działa to jednak w obie strony, skoro ew. pozostawienie towaru zależy od woli sprawdzanego, również przedsiębiorca może uwolnić się od kosztów utylizacji towaru, nie wyrażając zgody na jego pozostawienie.

Nie dokonuje się zwrotu towaru stanowiącego dowód popełnienia przestępstwa, przestępstwa skarbowego, wykroczenia lub wykroczenia skarbowego, podlegającego zatrzymaniu lub dokonaniu zajęcia albo zabezpieczenia na podstawie odrębnych przepisów (np. wadliwie oznakowanych wyrobów akcyzowych czy podróbek towarów).

Sprawdzający nie zwraca paragonu fiskalnego, jeżeli:

• sprawdzany odmówi zwrotu zapłaty otrzymanej za zwracany towar,
• towar nie podlega zwrotowi,
• odstąpiono od zwrotu towaru.

Na sprawdzanego został nałożony obowiązek przyjęcia zwracanego towaru oraz paragonu fiskalnego dokumentującego jego sprzedaż. Musi też zwrócić zapłatę otrzymaną nie tylko za zwracany towar, ale także za towar, który nie został zwrócony, gdy stanowi np. dowód popełnienia przestępstwa.

W razie odmowy przez sprawdzanego przyjęcia towaru lub paragonu fiskalnego dokumentującego jego sprzedaż lub w razie odmowy zwrotu otrzymanej zapłaty sprawdzany podlega karze grzywny za wykroczenie skarbowe (art. 83 § 1a Kks). Towar, którego przyjęcia odmówił, staje się własnością Skarbu Państwa.

Inaczej przy usługach

W myśl ustawy usługa wykonana w toku nabycia sprawdzającego nie podlega zwrotowi. Co wydaje się o tyle logiczne, że można zwrócić co najwyżej jej efekt materialny. Towar nabyty w ramach usługi wykonanej w toku nabycia sprawdzającego staje się własnością Skarbu Państwa. Przepisy dotyczące nabycia sprawdzającego w ogóle nie przewidują możliwości zwrotu takiego towaru sprawdzanemu, co – moim zdaniem – może wydać się nieracjonalne, skoro celem nabycia sprawdzającego nie jest nabycie towaru na rzecz Skarbu Państwa, lecz sprawdzenie prawidłowości wykonywania obowiązków przez sprawdzanego. Skarb Państwa zostaje obarczony obowiązkiem i kosztami przechowywania takiego towaru, jego sprzedaży albo likwidacji.

Nie można też pomiąć zagrożenia korupcyjnego wynikającego z założenia bezwzględnego niezwracania towaru usługodawcy i – co za tym idzie – braku obowiązku zwrotu przez usługodawcę choćby części przyjętej zapłaty, gdy sprawdzany usługodawca wraz ze sprawdzającym zechcą wykorzystać nabycie sprawdzające w niegodziwy sposób. W takim przypadku usługodawca przyjmie należność, której nie ma obowiązku zwrócić.

Jeśli usługa, za którą sprawdzający zapłacił, nie została wykonana, sprawdzany ma obowiązek do zwrotu otrzymanej zapłaty, a gdy jednocześnie został wydany paragon fiskalny – także przyjęcia tego paragonu, o ile nie odmówił zwrotu otrzymanej zapłaty.

W przypadku odmowy przyjęcia paragonu fiskalnego dokumentującego sprzedaż usługi niewykonanej lub zwrotu zapłaty otrzymanej za usługę niewykonaną w toku nabycia sprawdzającego, sprawdzany podlega karze grzywny za wykroczenie skarbowe (art. 83 § 1a Kks).

Dokumentacja pokontrolna

Jeżeli w toku nabycia sprawdzającego nie zostaną stwierdzone nieprawidłowości w zakresie ewidencjonowania sprzedaży przy zastosowaniu kasy rejestrującej ani w zakresie wydawania nabywcy paragonu fiskalnego, sprawdzający co do zasady sporządza, w 2 jednobrzmiących egz. – z których jeden otrzymuje sprawdzany – notatkę służbową zawierającą:

• datę i miejsce (adres) dokonania nabycia sprawdzającego,
• dane sprawdzanego,
• wartość sprzedaży brutto oraz kwotę należnego VAT,
• numer paragonu fiskalnego oraz numer unikatowy kasy rejestrującej,
• dane sprawdzającego.

Może się zdarzyć, że nieprawidłowości w tym zakresie nie zostaną stwierdzone, jednak będzie konieczne sporządzenie protokołu zamiast notatki służbowej.

Nabycie sprawdzające dokumentuje się protokołem, w 2 jednobrzmiących egz., z których jeden otrzymuje sprawdzany, jeżeli:

• pomimo obowiązku sprzedaż nie została zaewidencjonowana przy zastosowaniu kasy rejestrującej lub nie został wydany paragon fiskalny,
• towar nie podlega zwrotowi, gdyż nie jest możliwa jego ponowna sprzedaż lub było konieczne odstąpienie od zwrotu towaru ze względu na odrębne przepisy,
• nabycie sprawdzające dotyczyło usługi,
• sprawdzany odmówił przyjęcia zwracanego towaru bądź zwrotu otrzymanej zapłaty lub przyjęcia paragonu fiskalnego dokumentującego sprzedaż.

Na potrzeby dokumentowania czynności nabycia sprawdzającego sprawdzający może sporządzać szkice, kopiować, filmować, fotografować oraz nagrywać dźwięk.

Warto zauważyć, że przepisy rozdz. 1b działu V ustawy KAS nie przewidują odpowiedniego stosowania jakichkolwiek regulacji Op, w tym tych o prawach podatnika w kontaktach z organami podatkowymi, i wprost stanowią, że do nabycia sprawdzającego nie stosuje się przepisów rozdz. 5 Pp, mówiących o ograniczeniach kontroli działalności gospodarczej.

Oznacza to, że sprawdzający nie ma np. obowiązku uprzedzenia sprawdzanego, że zamierza sporządzić szkice, kopiować, filmować, fotografować lub wykonać nagranie dźwiękowe. Tym bardziej nie ma obowiązku uzyskania zgody sprawdzanego na takie czynności.

Bez rejonizacji

Naczelnik US czy UCS może dokonywać nabycia sprawdzającego na całym terytorium RP. W praktyce oznacza to, że wydanie przez jakiegokolwiek naczelnika US lub UCS pracownikowi lub funkcjonariuszowi stałego upoważnienia do nabycia sprawdzającego upoważnia takiego sprawdzającego do dokonywania nabycia sprawdzającego w każdym miejscu w Polsce.