Nowe zasady dokonywania potrąceń ze zlecenia

Do wątpliwości przyczynia się zmodyfikowany od nowego roku art. 833 Kpc (ustawą z 22.03.2018 o komornikach sądowych, DzU poz. 771). Zgodnie z § 2 tego artykułu, w brzmieniu obowiązującym w 2018, przepisy art. 87 i art. 87¹ Kp (mówiące o egzekucji z wynagrodzenia za pracę) stosuje się odpowiednio m.in. do wszystkich świadczeń powtarzających się, których celem jest zapewnienie utrzymania.

Regulacja ta została od 1.01.2019 zastąpiona nowym art. 833 § 2¹ Kpc, w myśl którego przepisy art. 87 i art. 87¹ Kp odnosi się odpowiednio do wszystkich świadczeń powtarzających się, których celem jest zapewnienie utrzymania albo stanowiących jedyne źródło dochodu dłużnika będącego osobą fizyczną.

Wydaje się, że zmiana jest niewielka, jednak powoduje obawy służb finansowych firm, które w dodatku pogłębia to, że:

• nie towarzyszy jej odpowiednia korekta zasad potrąceń z umowy zlecenia w egzekucji administracyjnej,
• od pewnego czasu eksperci coraz śmielej podnoszą, że do zleceniobiorców-dłużników trzeba stosować kwotę wolną, co potwierdziło Ministerstwo Sprawiedliwości w stanowisku z 19.12.2018 („Rzeczpospolita” z 3.01.2019),
• zmieniła się też interpretacja pojęcia „zapewnienie utrzymania”, stanowiącego dla zleceniobiorcy jedną z przesłanek osłonowych przed pełną egzekucją.

Przedstawiamy analizę, jak od nowego roku wyglądają egzekucyjne potrącenia z umowy zlecenia. Zastrzegamy, że wobec różnych teorii na ten temat jest to stanowisko własne autorki.

Zatrudnienie tylko na zlecenie

W 2019 zarobki osoby zatrudnionej wyłącznie na podstawie umowy zlecenia nadal są zajmowane przez komornika w ramach zajęcia „innych wierzytelności” (art. 895 i nast. Kpc). Są one chronione przed potrąceniami jak wynagrodzenie za pracę, jeśli mają charakter powtarzalny (periodyczny) oraz spełniają dodatkowo jeden z warunków:

• ich celem jest zapewnienie utrzymania,
• stanowią jedyne źródło dochodu zleceniobiorcy będącego osobą fizyczną.

Świadczenia powtarzające się

Wynagrodzenie ze zlecenia cechuje powtarzalność (periodyczność), gdy wypłacane jest w pewnych odstępach czasu, choć niekoniecznie równych, regularnych. W gruncie rzeczy chodzi o stałą współpracę stron, w ramach której wykonawca zawiera z zamawiającym umowę zlecenia na czas nieokreślony albo też kilka takich kontraktów odnawialnych np. co miesiąc. Wtedy właśnie ziszcza się kryterium „świadczenia powtarzającego się”. Ochrona przed egzekucją cywilną nie obejmuje zatem jednorazowych, krótkich zleceń. Potwierdziło to Ministerstwo Sprawiedliwości w przywołanym stanowisku: Świadczeniami powtarzającymi się są świadczenia wypłacane dłużnikowi okresowo w powtarzających się odstępach czasu.

Zapewnienie utrzymania

Kpc nie definiuje zwrotu „zapewnienie utrzymania”. Utarło się, że chodzi o świadczenia przynoszące danej osobie korzyści pozwalające na nabywanie bieżących, codziennych dóbr i usług oraz zapewniające jej i najbliższym przynajmniej minimum egzystencji. Z taryfy ulgowej nie korzysta zatem działalność prowadzona dla czystego zysku, np. gospodarcza.

Wg powołanej interpretacji Ministerstwa Sprawiedliwości celem ustawodawcy było wyeliminowanie wątpliwości interpretacyjnych mogących powstawać na gruncie dotychczasowego art. 833 § 2 Kpc, w zakresie ustalenia, czy wynagrodzenie otrzymywane przez dłużnika zatrudnionego na podstawie umowy cywilnoprawnej można uznać za świadczenie powtarzające się, którego celem jest zapewnienie utrzymania. Pojęcie to należy rozumieć zatem tak samo, jak na gruncie dotychczas obowiązujących przepisów, z tym zastrzeżeniem, że w sposób wyraźny regulacja ta obejmuje również zleceniobiorców. W zakresie samego pojęcia zapewnienia utrzymania przytoczyć należy wyrażone w orzecznictwie stanowisko, iż pojęciu temu należy nadawać szerokie znaczenie, a zaliczenie danego świadczenia do wymienionej grupy świadczeń zależy wyłącznie od ustalenia, czy świadczenie to ma charakter periodyczny (powtarzający się) oraz czy spełnia cel wyżej wskazany.

To inne spojrzenie na egzekucję ze zlecenia, gdyż dotychczas eksperci przyjmowali generalnie, że umowa zlecenia zapewnia utrzymanie wykonawcy, jeżeli wynagrodzenie netto z tego tytułu nie przekracza kwoty wolnej przypisanej pracownikowi (w 2019 jest to kwota mieszcząca się w przedziale od 1587,78 do 1638,78 zł). Wg interpretacji resortu należy natomiast założyć, że skoro zleceniobiorca podpisał odpłatną umowę, to generalnie zawsze ma ona zapewnić mu utrzymanie.

Jedyne źródło dochodu

Najmniej kłopotliwy jest wymóg, by zlecenie stanowiło jedyne źródło dochodu zatrudnionego. Wydaje się bowiem, że ani zleceniodawca, ani komornik nie muszą go w żaden sposób weryfikować. Obowiązek odbierania od zleceniobiorcy stosownego oświadczenia nie miałby żadnego sensu, bowiem – jak już o tym była mowa – powtarzająca się, odpłatna umowa zlecenia podlega ograniczonej egzekucji cywilnej zawsze, bez względu na to, czy jest jedynym źródłem dochodu, czy nie.

Wbrew obawom pracodawców, wprowadzona od 1.01.2019 zmiana w egzekucji ze zlecenia ułatwiła więc dokonywanie potrąceń. Należy uznać, że każda powtarzająca się umowa zlecenia zawsze podlega ograniczonej egzekucji cywilnej (na podstawie Kp) – bez względu na to, czy jest jedynym źródłem dochodu, czy nie. Służy bowiem utrzymaniu wykonawcy i jego rodziny. Pełnej egzekucji podlegają jedynie pojedyncze, okazjonalne, nieperiodyczne umowy zlecenia.

Maksymalny pułap potrąceń

Ze stałej lub powtarzającej się umowy zlecenia zleceniodawca dokonuje zatem – po otrzymaniu od komornika – zajęcia innych wierzytelności, potrąceń alimentacyjnych i świadczeń niealimentacyjnych (np. kredyty, pożyczki). Stosuje przy tym górny pułap potrąceń, tzw. maksymalną dopuszczalną kwotę potrącenia, która wynosi (odpowiednie stosowanie art. 87 Kp):

• w egzekucji alimentów – 3/5 wynagrodzenia netto zleceniobiorcy,
• w egzekucji świadczeń niealimentacyjnych – 1/2 wynagrodzenia netto zleceniobiorcy,
• w razie zbiegu egzekucji – do 3/5 wynagrodzenia netto zleceniobiorcy.

Jaka kwota wolna

Kontrowersje wzbudza kwestia kwoty wolnej pozostawianej wykonawcy podlegającemu cywilnej egzekucji niealimentacyjnej ze świadczenia powtarzającego się (przypominam, że zgodnie z Kp kwoty wolnej nie stosuje się podczas egzekucji z alimentów).

Dotychczas przyjmowano, że przy egzekucji ze zleceń nie należy uwzględniać kwoty wolnej od potrąceń w rozumieniu Kp, bo jest ona ściśle związana ze stosunkiem pracy, a ponadto proporcjonalna do wymiaru czasu pracy. Dlatego jej ustalenie dla zleceniobiorcy jest w praktyce niemożliwe, a ponadto odpowiednie stosowanie (...) przepisów o egzekucji z wynagrodzenia za pracę oznacza, że przepisy te należy stosować przy pełnym uwzględnieniu charakteru, a także celu egzekucji z innych wierzytelności (...) oraz wynikających stąd różnic w stosunku do wynagrodzenia za pracę (wyrok SA w Warszawie z 30.01.2008, VI ACa 365/07).

Jednak od pewnego czasu coraz więcej specjalistów podnosi, że do zleceniobiorców-dłużników trzeba stosować kwotę wolną. Argumentują, że każdy zleceniobiorca musi co miesiąc składać oświadczenie o liczbie godzin przepracowanych w  danym miesiącu, na potrzeby weryfikacji, czy uzyskał minimalną stawkę godzinową (14,70 zł brutto w 2019). Skoro tak, to da się ustalić „hipotetyczny wymiar czasu zadań zleceniobiorcy” i odnieść go do minimalnego wynagrodzenia za pracę netto.

Wskazaną opinię potwierdził resort sprawiedliwości w swoich stanowiskach z 19.12.2018 i 27.08.2018. Jednak MRPiPS w odpowiedzi z 27.09.2016 na interpelację poselską nr 5695 stwierdziło, że w tym przypadku kwota wolna to minimalna stawka godzinowa.

Opowiadam się za pierwszą opcją – kwotę wolną dla zleceniobiorcy należałoby ustalić, biorąc pod uwagę kwoty wolne przypisane pracownikom. Kwota wolna ma zapewnić wykonawcy minimum egzystencji, a tej funkcji nie spełnia na pewno stawka godzinowa, jeśli zleceniobiorca przepracuje w danym miesiącu np. 10 godz. Utrudnieniem jest to, że do pracowników stosowane są różne kwoty wolne w zależności od parametrów podatkowych. Jednak za takim sposobem postępowania przemawia cel ochrony wykonawcy. Można więc do niego odnieść np. najbardziej powszechną wśród pracowników kwotę wolną, czyli ustaloną przy kosztach 111,25 zł miesięcznie i złożonym PIT-2, wynoszącą 1633,78 zł.

Zatrudnienie jednocześnie na umowę o pracę i zlecenia

Nie ma przeszkód, by pracownika dodatkowo zatrudnić na zlecenie, jednak pod warunkiem że umowa cywilnoprawna opiewa na inne czynności niż pracowniczy angaż. Jeśli obowiązki wynikające z obu kontraktów pokrywają się, mamy do czynienia z ukrywaniem godzin nadliczbowych świadczonych w rzeczywistości w ramach stosunku pracy (wyrok SA w Lublinie z 17.08.2006, III APa 24/06).

Jeśli pracownik i zleceniobiorca w jednej osobie jest dłużnikiem, to do dokonywania potrąceń wystarczy, że komornik wystawił zajęcie wynagrodzenia za pracę. Inaczej mówiąc, zajęcie wynagrodzenia za pracę dotyczy zarówno tego wynagrodzenia, jak i za zlecenie.

Przez pojęcie wynagrodzenia za pracę rozumie się bowiem w tym wypadku nie tylko składniki pensji ze stosunku pracy, ale też zapłatę za prace zlecone (art. 881 § 2 w zw. z art. 895 i nast. Kpc). Dlatego zajęcie nie musi opiewać na „inną wierzytelność”. Ten tryb zajęcia (innych wierzytelności) jest zarezerwowany dla egzekucji z wynagrodzenia osoby, z którą zatrudniającego łączy tylko umowa zlecenia.

Poza tym do wynagrodzenia ze zlecenia osoby zatrudnionej równocześnie w ramach stosunku pracy zastosowanie mają wyżej opisane zasady potrąceń. Podlega ono zatem ograniczonym potrąceniom egzekucyjnym (alimentacyjnym lub niealimentacyjnym), jeśli jest wypłacane periodycznie i służy utrzymaniu zatrudnionego. Jest natomiast obejmowane pełną egzekucją cywilną, jeśli ma charakter jednorazowy.

Analogiczne zmiany nie zaszły od nowego roku w egzekucji administracyjnej, a więc w egzekucji danin publicznych (składki, podatki, grzywny) dokonywanej przez organy egzekucji administracyjnej (najczęściej naczelnika US, dyrektora oddziału ZUS i wójta, burmistrza czy prezydenta miasta).

Zgodnie z art. 1a pkt 17 ustawy z 17.06.1966 o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (DzU z 2018 poz. 1314, dalej upea) przez wynagrodzenie należy rozumieć wynagrodzenia oraz niewyłączone spod egzekucji inne świadczenia pieniężne związane z pracą lub funkcją wykonywaną przez zobowiązanego na podstawie stosunku pracy oraz na innej podstawie, jeżeli z tego tytułu otrzymuje on okresowe świadczenia pieniężne.

Wynika z tego, że egzekucji administracyjnej z samodzielnej umowy zlecenia dokonuje się w ramach zajęcia „innych wierzytelności”, a z wynagrodzenia osoby zatrudnionej na umowę o pracę i zlecenia – w ramach zajęcia wynagrodzenia za pracę.

Z kolei w świetle art. 9 § 2 upea przepis § 1 (mówiącego o egzekucji z wynagrodzenia za pracę na podstawie Kp) stosuje się odpowiednio do wszystkich świadczeń powtarzających się, których celem jest zapewnienie utrzymania. Choć nie mamy tu – jak w Kpc – warunku stanowienia przez zlecenie jedynego źródła dochodu wykonawcy, to wydaje się, że jego ochrona przed egzekucją administracyjną jest analogiczna, jak przed cywilną.

Biorąc pod uwagę stanowisko Ministerstwa Sprawiedliwości ws. definicji przesłanki „zapewnienie utrzymania”, wystarczy, że zatrudniony wykonuje w miarę stałą, odpłatną umowę zlecenia, a podlega ograniczonym potrąceniom określonym w Kp – zarówno w ramach egzekucji cywilnej, jak i administracyjnej. Osoba podejmująca pracę robi to właśnie w celu zapewnienia sobie i najbliższym utrzymania. Dlatego do zleceniobiorców podlegających egzekucji administracyjnej również stosuje się odpowiednio opisane zasady:

• weryfikacji, czy zlecenie ma charakter powtarzalny,
• ustalania maksymalnej dopuszczalnej kwoty potrącenia,
• kalkulacji kwoty wolnej.