Odpowiedzialność za składki po śmierci płatnika

To wnioski z wyroku SN z 16.01.2020 (II UK 190/18).

Pan X został objęty ubezpieczeniami społecznymi z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej od 31.12.1998, a 1.05.2000 zgłoszono go do ubezpieczeń społecznych z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę w spółce. Z ubezpieczeń tych (jako pracownik) został wyłączony od 16.12.2002 mocą decyzji ZUS z 18.01.2007. Tego dnia ZUS wydał drugą decyzję, stwierdzającą że X podlega obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym od 16.12.2002 z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej. X nie zaskarżył tych decyzji. W 2015 zmarł, a spadek odziedziczyli żona i dzieci. W 2016 ZUS wydał decyzję obciążającą solidarnie spadkobierców obowiązkiem zapłaty 75 tys. zł tytułem składek za zmarłego. Ci zaś odwołali się od niej. Wdowa podnosiła m.in., że pomiędzy małżonkami była zniesiona małżeńska wspólność ustawowa, a X podlegał w latach 2000–2014 ubezpieczeniom z tytułu zatrudnienia pracowniczego.

Sąd przypomniał, że zgodnie z art. 29 § 1 Op w przypadku osób pozostających w związku małżeńskim odpowiedzialność, o której mowa w art. 26 (podatnika całym swoim majątkiem za wynikające z zobowiązań podatkowych podatki), obejmuje majątek odrębny podatnika oraz majątek wspólny podatnika i jego małżonka. W myśl art. 29 § 2 pkt 2 Op skutki prawne ograniczenia, zniesienia, wyłączenia lub ustania wspólności majątkowej nie odnoszą się do zobowiązań podatkowych powstałych przed dniem zniesienia wspólności majątkowej prawomocnym orzeczeniem sądu. Przepis ten stosuje się do należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne w związku z art. 31 (a do składek na FP i inne Fundusze tam wymienione w związku z art. 32 usus). Może on mieć zastosowanie jedynie w stosunku do żony, ale już nie do dzieci.

Art. 29 § 1 reguluje, w drodze wyjątku od zasady przedstawionej w art. 26, zakres odpowiedzialności podatkowej (składkowej) osób pozostających w związku małżeńskim oraz skutki podatkowe(składkowe) zmiany ustroju majątkowego małżeńskiego dla odpowiedzialności podatkowej podatnika (małżonka), a pośrednio także małżonka niebędącego podatnikiem.

Ustanawia on dla tych osób, jeżeli pozostają w związku małżeńskim, regułę, zgodnie z którą ich odpowiedzialność obejmuje majątek osobisty, a także majątek wspólny małżonków. Jest to konsekwencją bezudziałowego charakteru wspólności tego majątku.

W art. 29 § 2 Op chodzi o skutki prawne m.in. zniesienia wspólności majątkowej, czyli zdarzenia likwidującego majątek wspólny jako szczególny przedmiot wspólności majątkowej, przy czym skutki te nie odnoszą się do zobowiązań powstałych przed dniem zniesienia wspólności majątkowej prawomocnym orzeczeniem sądu.

Szkopuł jednak w tym, że owe skutki odnoszą się jedynie do majątku wspólnego, natomiast nie obejmują majątku odrębnego osoby odpowiedzialnej za zobowiązania podatkowe bądź składkowe oraz jej udziału w majątku wspólnym, jeżeli zobowiązania te powstały przed dniem zniesienia wspólności majątkowej. To ten majątek rozumiany jako prawa i obowiązki majątkowe zmarłego (art. 922 Kc) jest natomiast przedmiotem dziedziczenia.

O ile więc skutkiem zniesienia wspólności majątkowej pomiędzy małżonkami będzie brak majątku wspólnego, o tyle odpowiedzialność za zobowiązania publicznoprawne nadal będzie odnosić się do ogółu praw majątkowych zmarłego, o których mowa w art. 922 Kc. Obciążające zmarłego należności z tytułu niezapłaconych przez niego składek – według stanu na dzień otwarcia spadku – będą zaś przechodzić, jako obowiązek majątkowy zmarłego, a więc jako dług spadku, na spadkobierców, którzy przyjęli spadek, w granicach ich odpowiedzialności za ów dług.

Art. 29 § 2 pkt 2 Op nie miał zastosowania w sprawie, gdyż wynikająca z decyzji organu rentowego odpowiedzialność pani X nie odnosiła się do tej części majątku, która w następstwie zniesienia wspólności majątkowej stała się jej majątkiem odrębnym. Nie można mówić w tej sprawie o odpowiedzialności żony jako małżonka zmarłego płatnika. Odpowiedzialność ta wynika wyłącznie z dziedziczenia potwierdzonego prawomocnym postanowieniem sądu o stwierdzeniu nabycia spadku i dotyczy tych praw majątkowych zmarłego, które podlegały dziedziczeniu zgodnie z art. 922 Kc. Została przy tym oparta na art. 97 § 1 i art. 98 § 1 Op w zw. z art. 31 i art. 32 usus.

SN przypomniał też, że materialnoprawną podstawą zobowiązań ubezpieczeniowych mogą być tylko odpowiednie przepisy prawa, a nie zasady współżycia społecznego, więc w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych art. 5 Kc nie ma zastosowania.